Jinoyat huquqi, kriminologiya va korrupsiyaga qarshi kurashish

Birinchidan, biz Britaniya mustamlakachilik hukumatidan toza va ishlaydigan tizimni meros qilib oldik. Singapurni ishchi tizim va sog’lom institutlar - ingliz qonunlari, ishlaydigan davlat xizmati va samarali va halol sud tizimi bilan tark etishdi.
Ikkinchidan, inglizlar ketgach, bizning kashshof rahbarlarimiz tizimni toza saqlashga qaror qilishdi. Xalq harakati partiyasi (PAP) birinchi marta hokimiyatga 1959 yilda, Singapur o’zini o’zi boshqarishga erishganida keldi. Mamlakat son-sanoqsiz muammolarga duch keldi: qashshoqlik, aholining sog’lig’i yomonligi, uy-joy yetishmovchiligi, turg’un iqtisodiyot va mustaqillikka erishib portlayotgan aholi.
Uchinchidan, kuchli siyosiy iroda bilan biz qonunlarni, ijro etishni, davlat xizmatini va jamoatchilik bilan ishlashni qamrab oladigan mustahkam, keng qamrovli korrupsiyaga qarshi asoslarni tashkil qildik. Biz korrupsiyaning oldini olish to’g’risidagi qonunni (PCA) qabul qildik, u ayblanuvchiga uning boyligini qonuniy ravishda qo’lga kiritganligini ko’rsatish uchun dalil yukini yuklaydi. Ma’lum daromad manbalariga nomutanosib bo’lgan har qanday tushuntirilmagan boylik korrrupsiya bilan topilgan deb hisoblanadi va musodara qilinishi mumkin.
Singapur korrupsiyani yo’q qilishda ma’lum bir yutuqlarga erishdi, ammo bu muammoni doimiy va to’liq hal qilganicha yo’q.
Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligimiz, Korrupsiyaviy amaliyotlarni tergov qilish byurosi (CPIB) yaxshi vakolatlarga ega va mustaqil. Har qanday shaxsni, hattoki politsiya xodimlari va vazirlarni tergov qilish vakolatiga ega va jamoatchilik xabardorligini oshirish va ijtimoiy me’yorlarni shakllantirish uchun jamoat ishlarini olib boradi. Biz davlat xizmatchilariga xususiy sektor daromadi bilan taqqoslangan adolatli va real ish haqini to’laymiz va buning evaziga butunlikni va ishlashning eng yuqori standartlarini talab qilamiz.¹
Korrupsiya juda ham rivojlangan davlatdan bugungi kunga kelib yashash tarzi eng rivojlangan davlatga aylangan Singapur tajribasiga qoyil qolmasdan ilojimiz yo’q. 2020-yil hisoblariga qaraganda dunyoda korrupsiya ko’rsatkichi eng past bo’lgan 10 ta davlatdan biri bo’lib turibdi. Ushbu illatga qarshi kurashish natijalari o’laroq, Singapur bugungi rivojlangan va kuchli fuqarolik davlatlaridan biriga aylandi.
Keyingi o’rinlarda duyoda korrupsion jinoyatlarning sodir etilish ko’rsatkichi deyarli yo’q bo’lgan Finlyandiya tizimi haqida so’z yuritamiz. Kuchli fuqarolik jamiyatini qurgan ushbu davlat, korrupsiyaga qarshi kurashning ma’naviy mezonlar bilan va ta’lim sohasini rivojlantirish orqali erishdi.
Finlyandiyada har yili pora olishda ayblangan uchta yoki to’rtta ish ko’rib chiqilmoqda. Finlyandiya Jinoyat kodeksida “korrupsiya” so’zining o’zi haqida so’z yuritilmagan. Buning o’rniga, bu amaldorlarning poraxo’rligi haqida gapiradi. Finlyandiyada korrupsiyaning asosiy turi sifatida rasmiy pora berish deganda har qanday darajadagi hukumat yoki boshqaruv organi vakili va uning muayyan xatti-harakatlaridan manfaatdor bo’lgan shaxs (shaxslar guruhi, tashkilot) o’rtasidagi noqonuniy bitim tushuniladi. “Davlat xizmatchilari to’g’risida”gi qonunga muvofiq, mansabdor shaxslarga o’zlarining ishlariga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan manfaatdor shaxslar hisobidan sovg’alar, noz-ne’matlar yoki ko’ngilochar xizmatlardan foydalanish taqiqlanadi. Mamlakatning eng yuqori mansabdor shaxslari (shu jumladan, hukumat a’zolari va parlament deputatlari) vaqti-vaqti bilan o’z daromadlari va manbalari to’g’risida deklaratsiyani taqdim etishlari shart, bu odatda jamoatchilikka ma’lum qilinadi.
Finlyandiya Jinoyat kodeksida davlat xizmatchilari tomonidan korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni sodir etganlik uchun turli xil jazo choralari ko’zda tutilgan: jarimadan ikki yilgacha ozodlikdan mahrum qilish (ishdan bo’shatish, ba’zi lavozimlarda ishlashni taqiqlash yoki muayyan faoliyat bilan shug’ullanish ikki oydan to’rt yilgacha ta’qiqlash)
Finlyandiyada hukumat va davlat organlaridagi korrupsiyaning past darajasiga quyidagilar yordam beradi:
- rivojlangan fuqarolik jamiyati institutlari, shu jumladan ommaviy axborot vositalari mavjudligi;
- hukumatning iqtisodiy sohaga aralashuvini minimallashtirishga intilish;
- mansabdor shaxslar tomonidan qarorlarni qabul qilish jarayonining oshkoraligi va ko’pgina me’yoriy va qonunosti hujjatlarining ochiqligi;
- adliya tizimining ijro etuvchi hokimiyatdan siyosiy, moliyaviy va kadrlar mustaqilligi, korrupsiyaga qarshi kurashishda vakolatli organlarga yordam bergan shaxslarni himoya qilishning haqiqiy kafolati;
- ixchamlik, past darajadagi byurokratizatsiya;
- mansabdor shaxslarning harakatlari ustidan ichki va tashqi nazoratning mavjudligi;
- davlat xizmatchilari uchun ish haqining munosib darajasi, ularning ijtimoiy xizmat paketi (pensiya nafaqalari va ishdan bo’shatish to’lovlari) deb nomlanganligi, ularning miqdori ishlagan yillari natijalariga ko’ra belgilanadi;
- jamiyat va butun mansabdor shaxslar korrupsiyadan nafratlanishiga axloqiy va psixologik munosabati.
Xususan Finlyandiyada korrupsion tizimga murosasiz kurash mavjud va butun xalq bilan birgalikda ushbu holatdan nafratlanishadi, ya’ni:
Finlyandiyada, ochko’zlik, boylikka intilish, nafsga qul bo’lish degan tushunchalar yo’q, ular bunday tushunchalarni yovvoyi va kaltafahm adamlar (degenerat) uchun ko’ngilxushlik deb hisoblaydilar.
Finlar birovlarning, o’z millatdoshlari hisobidan boyishni mutlaqo tasavvur qila olmaydilar. O’z millatdoshlari hisobiga boyishni ular xalqqa nisbatan nafrat deb hisoblaydilar. Ularning tushunchalari bo’yicha bunday ishlarni faqat razil, qabih odamlargina qilishadi.
Finlar davlat byudjetiga xiyonatni o’z farzandlarining kelajagiga, millat, xalq kelajagiga ulug’ bir xiyonat ekanligini tushunadilar. Axir o’sha davlat, xalq mulkini o’marayotgan odam ham shu Finlyandiya havosidan nafas oladi, suvini ichadi, shu yo’llardan yuradi, uning bolalari ham maktablarga boradi. O’z farzandlarining kelajagini o’g’irilash ma’naviy qashshoq odamlarning ishi deb bilishadi.
Finlar o’g’rilar bular eng qo’rqoq, tuban odamlar, ular doimo adolat qasosidan qo’rqib, yashirinib, halovatsiz yashashlarini biladilar. Bunday odamlar hech qachon chinakamiga ozod bo’la olmaydilar, xalq ulardan nafratlanadi deb hisoblaydilar.
Finlar hech qachon farzsandlarini o’qishga yoki ishga tanish-bilish orqali tiqishtirishmaydi. Ular bu bilan o’z farzandlariga zarar yetkazayotganliklarini yaxshi bilishadi. Ular noqonuniy ish qilishni, farzandlari uchun jinoyat qilishni tasavvur ham qilisha olishmaydi.
Yuqorida keltirib o’tilganlarimiz haqiqiy insonga xos bo’lgan shaxsiy fazilatlar hisoblanadi. Bundan ko’rinib turibdiki, korrupsiyaga qarshi kurash shaxsning o’zidan boshlanadi. Eng avvalo birovning haqiga xiyonat qilmaslik va ma’naviyatini shakllantirishdan iborat bo’ladi. Shuning uchun ham bugungi kunda deyarli hech qanday tabiiy boyligi yo’q Finlyandiya dunyodagi eng farovon, taraqqiy etgan, baxtli odamlar mamlakati bo’lib kelmoqda.
Germaniya ham korrupsiya bilan murosasiz kurashishi natijasida o’z ko’rsatkichlarini yaxshilab olishgan. Germaniyada korrupsiyaga qarshi kurashish uchun qonunchilik va ma’muriy choralar ko’rildi. 1997 yilda Korrupsiyaga qarshi kurash to’g’risidagi qonun Germaniya Jinoyat kodeksining bir vaqtning o’zida o’zgartirilishi bilan kuchga kirdi. Korrupsiyaga oid jinoyatlar ro’yxati kengaytirildi. Xususan: foyda olish, xizmat vazifasini buzganligi uchun pora olish, foyda taklif qilish, pora berish, xizmat vazifasini buzganligi uchun pora berish, iqtisodiy muomalada pora olish va berish, tenderlarda raqobatni cheklovchi shartnomalar shular jumlasidandir.¹
Tashkiliy-huquqiy chora sifatida vazirliklarga va federal hukumat organlariga “Federal hukumat organlarida korrupsiyaga qarshi kurash bo’yicha Federal hukumatning ko’rsatmasi” deb nomlangan hujjatlar to’plami taqdim etildi. Direktivda korrupsiyaning oldini olishga qaratilgan quyidagi qoidalar mavjud: korrupsiyaga eng moyil bo’lgan lavozimlar ro’yxatini aniqlash; tekshirishlar shaklida idora ichidagi nazoratni kuchaytirish, shaxslarni lavozimlarga tayinlashda ehtiyotkorlik bilan yondashish, xodimlarning korrupsiyaviy jinoyatlar doirasiga kiradigan harakatlarni qabul qilishlariga yo’l qo’ymaslik uchun ularni tayyorlash va malakasini oshirish, federal organ rahbariyati tomonidan rasmiy nazoratni kuchaytirish, korrupsiyaga moyil bo’lgan lavozimlarda kadrlarning rotatsiyasi, davlat buyurtmalarini taqsimlash va bajarishda belgilangan tartiblarga qat’iy rioya qilish.
Tavsiyalarga menejerlar uchun mo’ljallangan “Amalga oid qo’llanma” ilova qilindi, chunki korrupsiyaga ta’sir qilish va uning oldini olish bo’yicha choralar samaradorligi, birinchi navbatda, nemis qonun chiqaruvchilarining fikriga ko’ra, davlat xizmati rahbarlariga bog’liq.
Gollandiya ham korrupsiyaga uzoq yillar davomida murosasiz kurashib kelmoqda va ko’plab muvaffaqiyatlarga erishgan. 1980-yillarning oxirlarida uyushgan jinoyatchilik G’arbiy Yeropada Gollandiyada o’z o’rnini egalladi. Bunday sharoitda, 2001 yilda davlat korrupsiyaga qarshi choralarni amalga oshirishda hokimiyatning asosiy vazifasi davlat sektorini jinoyat olami ta’siridan himoya qilish ekanligini e’lon qilib, korrupsiyaga qarshi yangi qonunlarni qabul qilishga majbur bo’ldi.
Rasmiy ravishda, qonun davlat xizmatchilari o’rtasida har qanday korrupsiyaga yo’l qo’ymaydi. Pora bergan va poraxo’r amaldor ikkalasi ham to’rt yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi, alohida holatlarda mol-mulk musodara qilinadi. Sovg’alar berish, qabul qilish va xizmatlarni ko’rsatish komissiya vaqtida ham, korrupsiya operatsiyalarini amalga oshirishda ham har doim jazolanadi. Hatto davlat xizmatchisining o’z xizmat vazifalarini buzishi shart emas, jinoyat ishini qo’zg’atish uchun “sovg’a” ni qabul qilish ham asos bo’lib xizmat qiladi.
Korrupsiyaga qarshi kurashish milliy siyosatining asosiy prinsipi “yaxlitlikni ta’minlash”dir. Ushbu so’zning ma’nosi obro’-e’tiborni, o’z qadr-qimmatini, kasbiy sharafni va kasbiy malakani o’z ichiga oladi. Demokratik madaniyatda bu tushuncha deyarli muqaddas hisoblanadi, “yaxlitlik”ga tajovuz qilish hayotga tajovuz qilishdek dahshatli jinoyat hisoblanadi. Halol ismni yo’qotish ish, pul yoki mol-mulkni yo’qotishdan ko’ra yomonroqdir. Yaxshi turmush darajasi, adolatli ish haqi, demokratik huquq va erkinliklar korupsiyaga imkon bermasdan kelmoqda.
Niderlandiyadagi korrupsion holatlar “davlat xizmatchisining obro’siga jiddiy ziyon yetkazish hollari” deb ta’riflanadi. Shunday qilib, tergovning vazifasi nafaqat poraxo’rni ushlash va uni jazolash, balki jamiyat korrupsiyada asossiz gumon qilgan kishining obro’sini himoya qilish ekanligi ta’kidlanadi.
Yevropada “gollandga borish” iborasi tez-tez uchraydi, ya’ni bu ibora shuni anglatadiki, agar siz kompaniyaning restoraniga borsangiz, har kim o’zi uchun pul to’laydi. Korrupsiyaga qarshi kurashga nisbatan ushbu golland prinsipi quyidagicha bo’ladi: hech qachon boshqalarni o’zingiz uchun to’lashga, o’zingizni to’lashingizga yoki tashkilotingiz to’lashiga majburlamang.¹
Yuqorida keltirib o’tilgan mamlakatlar bugungi kunda korrupsiya balosidan deyarli qutulgan va farovon, kuchli fuqarolik jamiyatini qurishga erishganlar. Ular bu yo’lga, eng avvalo korrupsiyani kamaytirish va muntazam murosasiz kurash olib borish, fuqarolarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini oshirish orqali erishganlar. Ushbu mamlakatlar siyosiy hayotida korrupsiyani yengishga qaratilgan choralar, bu turdagi jinoyatlarga qarshi kurashish yo’lida o’zining samarasini ko’rsatmoqda va ko’plab mamlakatlar uchun xorijiy tajriba vazifasini o’tab kelmoqda.

XULOSA
Bitiruv malakaviy ishida olingan mavzuni o’rganish davomida ko’plab milliy va xorijiy adabiyotlar tahlilini o’rgandik, korrupsiyaga qarshi kurash borasida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ishlar va xorijiy bazi tajribalarni tadbiq qilish holatlariga e’tibor qaratdik.
Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligining bergan ma’lumotlariga qaraganda 2020-yilda sodir etilgan korrupsiya bilan bog’liq (JK 205-214, 243-moddalari) jami 2270 nafar shaxsga nisbatan 1502 ta jinoyat ishi ko’rib chiqilgan. Shundan 2203 kishiga nisbatan hukm o’qilgan. Shuningdek, ushbu jinoyatlarning ko’p qismi ta’lim, tibbiyot va qurilish sohalarida amalaga oshirilgan. Korrupsion jinoyatlarning yashirin sodir etilishi va taraflarning o’zaro manfaatdor bo’lishlarini inobatga olgan holda aniqlanmagan holatlar ham mavjudligini ayta olamiz. Tarixan kuchli madaniyatga ega bo’lgan xalq uchun, qolaversa fuqarolarining aksariyat qismini islom diniga e’tiqod qilishini hisobga oladigan bo’lsak, bu juda ham achinarli holat. Chunki, har bir farzand uchun yoshi ulug’lar tomonidan ular tug’ilganidan buyon birovning haqqini yemaslikni o’rgatilib kelinadi.
Xususan musulmonlarning muqaddas kitobi hisoblanmish Qur’oni Karimda ham bu borada quyidagilar keltirilgan. “Mol va boyliklaringizni o’rtalaringizda botil (yo’llar) bilan yemangiz! Shuningdek, bila turib odamlarning haqlaridan bir qismini gunoh yo’li bilan yeyish (o’zlashtirish) maqsadida uni hokimlarga havola etmangiz! (Qur’oni Karim, “Baqara” surasi, 188-oyat)”.
Korrupsiya bilan shunchaki majlis o’tkazib, yoki gap bilan kurashib bo’lmaydi. Insonlarning huquqiy savodxonligini oshirish, qonunlarga amal qilib yashash tarzini shakllantirish, davlat va fuqarolar o’rtasida o’zaro ishonch va mutanosiblikni yo’lga qo’yish, amaldorlarni korrupsiya yomon illat ekanligi va unga qarshi kurashish lozimligi to’g’risida doimiy o’qitib borish bilan bu kabi jinoyatlarni keskin kamaytirish mumkin.
Bitiruv malakaviy ishini yozish davomida milliy va xorijiy tajribalarni o`rgangan holda quyidagilarni yakuniy xulosa sifatida keltirishimiz mumkin: