Jinoyat huquqi tushunchasi va predmeti Jinoyat huquqi tushunchasi

Insonparvarlik prinsipi
Bu prinsip Jinoyat kodeksining 7-moddasida belgilab qo‘yilgan bo‘lib, uchta asosiy qoida (norma)larni o‘z ichiga oladi:

1. 
   Jazo va boshqa huquqiy ta’sir choralari jismoniy azob berish yoki inson qadr-qimmatini kamsitish maqsadani ko‘zlamaydi.
   
2. 
   Jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan uning axloqan tuzalishi va yangi jinoyat sodir etishining oldini olish uchun zarur hamda yetarli bo‘ladigan jazo tayinlanishi yoki boshqa huquqiy ta’sir chorasi qo‘llanilishi kerak.
   
3. 
   Jazoning maqsadiga Jinoyat kodeksi Maxsus qismining tegishli moddalarida nazarda tutilgan yengilroq choralarni qo‘llash orqali erishib bo‘lmaydigan taqdirdagina og‘irroq jazo choralari tayinlanishi mumkin.
   

Insonparvarlik prinsipi shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilishga qaratilgan bo‘lib, uning asosi Konstitutsiya’ning 26-moddasida o‘z aksini topgan. Unga ko‘ra, hech kim qiynoqqa soli-nishi, zo‘ravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emas.

Insonparvarlik prinsipi:

birinchidan, jamiyatning har bir a’zosining shaxsiy va mulkiy xavfsizligini, uning huquq va erkinliklarini jinoyat huquqiy vositalar orqali himoya qilinishini ta’minlash;

ikkinchidan, jinoyat sodir etgan shaxsga nisbatan qo‘llaniladigan jazo chorasi qiynoq , zo‘ravonlik, jismoniy azob, inson sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi tazyiqlardan xoli bo‘lishi ma’nosida qo‘llaniladi.

Jinoyat qonunchiligida insonparvarlik prinsipining mazmuni ijtimoiy tuzumning ijtimoiy-siyosiy mohiyati bilan bog‘liq vazifalarni yechishda odil sudlovning maqsadi va jinoyat-huquqiy vositalar bilan belgilanadi.

Insonparvarlik prinsipi boshqa prinsiplar bilan birgalikda jinoyat sodir etgan shaxs bilan munosabatda bo‘lish qoidalari, xalqaro standartlar hamda fuqarolar, jamiyat va davlat manfaatlarining himoya qilinishi belgilangan normalarga mos ravishda jinoyat-huquqiy vositalarning qo‘llanilish tizimini belgilaydi.

Bu prinsip Jinoyat kodeksining bir necha moddalarida o‘z aksini topgan. Xususan, Jinoyat kodeksi 2-moddasida jinoyat qonunining vazifalari sifatida shaxs, uning huquq va erkinliklarini muhofaza qilish birinchi o‘ringa qo‘yilgan. Shuningdek, Jinoyat kodeksida qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar, javobgarlik va jazodan ozod qiluvchi holatlarning mustahkamlangani jinoyat qonunimizning inson-parvarlik prinsipiga amal qilingan holda tuzilganligidan darak beradi.

Jinoyat kodeksi Maxsus qismi esa shaxs, uning hayoti, sog‘lig‘i hamda huquq va erkinliklarini muhofaza qilish haqidagi normalarni o‘z ichiga olgan bo‘lim va boblardan boshlangan.

Yuqorida aytib o‘tilgan: “Jazo va boshqa huquqiy ta’sir choralari jismoniy azob berish yoki inson qadr-qimmatini kamsitish maqsadini ko‘zlamaydi”, -degan norma insonparvarlik prinsipining asosiy qoi-dasi hisoblanadi. Shuning uchun ham 2001-yil 29-avgustdagi qonunga ko‘ra Jinoyat kodeksiga kiritilgan o‘zgartirishlarga ko‘ra o‘lim ja’zosi belgilangan jinoyatlar soni 41 taga qisqartirildi. Hozirgi kunda esa faqat “og‘irlashtiruvchi holatlarda qasddan odam o‘ldirish” (97-modda 2-qismi), “terrorizm” (155-modda) jinoyatlari uchun o‘lim ja’zosi belgilangan bo‘lib, oldin bunday jinoyatlar soni 13 ta edi. Bu esa o‘z navbatida insonparvarlik prinsipining amal qilish doirasi kengaygan-ligidan dalolat beradi.

Shuningdek, insonparvarlik prinsipi jinoyat huquqining javob-garlik va jazodan ozod qilish institutida ham amal qiladi. qonun chiqa-ruvchi organ tomonidan Jinoyat kodeksiga “Voyaga yetmaganlar javobgarligining xususiyatlari”, deb nomlanuvchi alohida bo‘limining kiritilganligi ham insonparvarlik prinsipidan darak beradi.