Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti

D arsning tayyorlov qismi
Darsning tayyorlov qismi shunday o'tka/.ilishi kerak:
— darsga qo'yilgan m a ’lum vazifalarni ongli bajarishlari 
uchun o'quvchilarni uyushtirish va ruhan tayyorlikni vujudga 
keltirish zarur;
101

---

— o'quvchilarni muayyan mashqlarni o'zlashtirib olishga 
tayyorlash (o'yinli, yengil atletikali);
— o 'q u v c h il a r o r g a n iz m in i k o 'p r o q ja d a lli, s h id d a tli, 
murakkab mashqlarni bajarishga funksional tayyorlash;
— qomatning shakllanishiga yordam berish, chaqqonlikni 
tarbiyalash, harakatni boshqara bilishlik.
Demak, tayyorlov qism darsning um um iy vazifalarini hal 
e tis h u c h u n b o g 'l i q b o ' l g a n e n g y a x s h i s h a r o i t b ila n
t a ’m in lash vazifalarini hal etadi va b ir v a q tn in g o 'z id a , 
nisbatan mustaqil t a ’lim va sog'lomlashtirish ahamiyatiga ega 
bo'ladi.
Dars guruhning u m u m iy sarflanishi va navbatchi o 'q u v ­
chining dars boshlanishga tayyor ekanligi haqidagi raporti bilan 
boshlanadi. A m m o birinchi bor raport bilan tanishtirganda, 
uning tarbiyaviy ahamiyatini ko'zda tutib, q at’iyroq talab etish 
zarur.
Salomlashgandan so'ng navbatchi safning o 'n g qanotiga 
turadi. Bu har bir o'quvchiga yiliga ikki m arotabadan safni 
s a q l a s h i m k o n i n i b e r a d i .
S a f m a s h q l a r i n i o ' r g a n i s h
o 'q u v c h i l a r n i n g fao llig in i o s h ir a d i, sa fla n ish h a m d a saf 
burilishlari haqida malaka hosil bo'ladi. O'qituvchi saflanishdagi 
bir xillikdan qochishi, joylashtirish va joylarni o'zgartirish 
usullarini xilma-xil tarzda tashkil etishi kerak.
D ars b o s h la n g u n c h a va o 'q it u v c h i m a s h g 'u lo t jo y ig a 
kelguncha guruh saflangan va salomlashishga tayyor turgan 
bo'lishi kerak.
Salom alik — darsni tayyorlov qismining zaruriy daqiqasi. 
U o 'z a r o s alo m atlik istaydigan, m u lo y im , x u s h m u o m a la , 
o d o b li m u n o s a b a t n i ta r b iy a la s h va keyingi fa o liy a tla r d a
muvaffaqiyatlarni ta ’minlaydigan bo'lishi kerak.
Birinchi darsda o'qituvchi sinf, guruh bilan salomlashgan­
dan so'ng o'quvchilarning tarkibi bilan tanishish maqsadida 
ro'yxatni o'qib chiqadi. Keyingi darslarda ro'yxatni o'qish shart 
em as, vaqtni tejash, dars davom ida yoki yakunlov qismida 
navbatchi orqali yo'qlam a qilish maqsadga muvofiqdir.
So'ngra o'qituvchi dars vazifasini e ’lon qiladi. Ularning 
mohiyati darsning asosiy qismida aniqlanishi mumkin.
Tayyorlov qismining manbayi saflanish va qayta safla- 
nishdan iborat:
— yum shoq yurish, oddiy, tez, baland va prujinasimon 
qadamlar, tovondan oyoq uchiga o'tish, yugurish va sakrashni 
h a r xil usullari, sakrab borish;
102

---

— raqs m a sh q la ri, t o ‘siq!ardan o shib o 'ti s h , u m u m iy
rivojlantirish m ash q lari, an jo m va u sk u n alard a , gim nastik 
devorcha, gimnastik o'rindiq, harakatda va joyida turib, juft-jull 
bo'lib, harakatli o'yinlar orqali o'tkaziladi.
Darsning tayyorlov qismida uchta izchil bo'limni ajratish 
mumkin: um um iy, maxsus va yakka tayyorgarlik. U m u m iy
tayyorlov, asosan, s o g 'lo m lash tirish va fun k sio n al tayy o r- 
garlikni hal etadi:
— maxsus tayyorlov esa o'quvchilarni m a ’lum tartibga va 
o'ziga xos xususiyatga ega bo'lgan mashqlarni o'zlashtirib olishga 
tayyorlaydi;
— alohida, yakka tayyorgarlik uch un qo'yilgan vazifalarni 
yaxshi hal etishga yordam beruvchi, o 'qituvchi to m o n id a n
tavsiya etilgan va mustaqil tanlab olingan mashqlar u c h u n vaqt 
ajratiladi.
U m um iy rivojlantirish mashqlarini bajarish uchu n xilma- 
xil saflash shakllari q o 'lla n ila d i: kengay tirilg an, yozilgan, 
tarqalgan va to r saflarda, ikki, u ch doirada, to 'rtb u rc h a k , 
uchburchakda, yarim doira va boshqalar.
Agar zalda sport snaryadlari o'rnatilgan bo'lsa, o 'q u v ch i­
lar o'zlariga mustaqil joy tanlaydilar. Tanlangan joy o 'q u vch i­
ning mashq bajarishi, yurishi u ch u n qulay, o'rtoqlariga xalaqit 
bermaydigan bo'lishi kerak.
T an lab olingan m a sh q lar qisqa vaqt ichida bir necha 
vazifalarni samaradorlik bilan hal etish imkonini berishi kerak. 
Y a’ni asosiy qismda zaruriyati bo'ladigan harakatlarga asos 
solinishi kerak.
O'quvchilarni saf qadami faoliyatlariga q a t’iy talabchanlikni 
qo'yish kerak. Bu talablarning bajarilishi o'qituvchi tom onidan 
baholanadi va yakuniy baho chiqarishda hisobga olinadi.
H ar bir o'qituvchining shiori: „Avvalgi o'tilgan mashqni 
o 'zlash tirib o lm asd an bir q ad am o lg'a bosmaslik" bo'lishi 
kerak.
Q ator u m um iy rivojlantirish mashqlarini bajarishda uning 
sinxronligiga, uyg'unligiga erishmoq zarur.
M a s h q la r n i b a ja r is h d a o 'q u v c h il a r n i b o s h q a ris h usuli 
diqqatga sazovordir. Ular xilma-xil va samarador bo'lishi kerak. 
O 'q i tu v c h i la r m a s h q l a r m iq d o rin i s an ash , qarsak, o 'q u v ­
chilarning o'zini mustaqil sanashi, musiqa orqali musobaqa 
unsurlaridan foydalanadilar. Boshqarishning har qanday usulida 
o'qituvchi tanbeh berish, xatolarni to'g'rilash, o'quvchilarga 
dalda berish, rag'batlantirish imkoniga ega bo'lishi kerak.
103

---

G uruhlarda darslar uslubshunoslik bo'yicha trenirovka (tay­
yorgarlik) m ashg'ulotlariga yaqinlashtirib, tayyorlov qism i- 
ning jadalligini oshirish maqsadga muvofiq.
Tayyorlov qism n in g davom etishi 10— 12 daqiqa. U ni 
muvalTaqiyatli ta m o m la s h u c h u n g u ru h la r aniq, a ta m a la r 
jihatidan to'g'ri, lo 'nd a bo'lishi kerak.