Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti

Darsning yakunlov qismi
D arsn in g yakunlov qismi jis m o n iy va hayajonli q o ‘z- 
g ‘alishlarning darajasini asta-sekinlik bilan tushirish u ch u n
q o ‘llaniladi. A m m o bu bilan y ak u n lo v q ism n in g vazifasi 
tug allan m ay d i. Y ak u nlo v q ism in in g bosh vazifasi — yak u n 
yasash, y a ’ni o 'q itu v c h i to m o n id a n o ‘q u v ch ilar faoliyatini 
bah o lash . Darsga yakun yasashda o 'q itu v c h i o ‘quvchilarni 
kelgusi darsga mo ljallaydi, uyga vazifa beradi, avvalgilarini 
tekshiradi, baho q o ‘yadi.
Uyga vazifani darsning xohlagan qismida berish mum kin, 
a m m o u n i darsning yakunlov qism ida, albatta, takrorlash 
zarur.
Shunday qilib, darsning yakunlov qismini erishilgan va 
oldinda turgan ishlar orasidagi aloqa lahzasi deb qarash zarur.
Darsda jismoniy yuklamalar m e’yorini o ‘lchash
Jismoniy tarbiya darsida shug‘ullanuvchilar faoliyatini va 
yuk m e ’yorini o ‘lchash, tartib va qoidaga b o ‘ysundirish zarur. 
Bu bilan darsning sog‘lomlashtirishga y o ‘naltirilganligiga qisman 
erishiladi. Oz yuklamalar zaruriy samaradorlikni bermaydi, o ‘ta 
yuqorilari esa bolalar salomatligiga ziyon yetkazadi. H ar bir
106

---

mashqni o ‘zlashtirib olish m a ’lum darajada qaytarishni talab 
ctadi. Nihoyat, organizmga yanada yuqoriroq talablarni q o ‘yib 
borib, jism oniy yuklama m e ’yorini to'g'ri belgilab, jismoniy 
sifatlarini rivojlantirish m um kin cmas.
J is m o n iy y u k la m a la r — bu s ln ig 'u l la n u v c h i la r o rg a - 
nizmiga jism oniy mashqlarning m a ’lum mc'yori bilan t a ’sir 
ko‘rsatishdan iborat.
Jismoniy yuklamalar m e ’yorini o'lchash — dcmak, uning 
hajmini va tezligini almashtirishdan iborat.
J is m o n iy y u k la m a la r liajmi bajarilgan m a s h q la r soni, 
og‘irligi, bosib o'tilgan masofaning uzunligi bilan aniqlanadi.
In te n s iv lik — (jad allik ) a n iq ish h a jm in i b ajarish g a 
sarflangan vaqt bilan belgilanadi.
A ytilgan ta v sif bu — y u k la m a n in g tash k iliy k o ‘r in i s h i, 
xolos. U lardan o ‘qituvchi darsga tayyorlanishida foydalanadi.
Fiziologiyadan m a ’lumki, jism o n iy yuk lam alar t a ’sirida 
organizmda turlicha o ‘zgarish yuz beradi. Integral k o ‘rsatkich
— yurak qisqarishi tezligi miqdoridan iborat. Q on tomiri urish 
tezligi (puls). Asosiy tibbiy k o ‘rikdan o ‘tgan guruhdagi o ‘quv- 
c h ila r u c h u n ja d a l jis m o n iy m a s h q la r d a n s o ‘ng p ulsn in g
yuqori chegarasi bir daqiqada 170— 180 marta; yaxshi tayyor- 
la n g a n s p o r t c h i l a r d a puls b ir d a q iq a d a 2 0 0 —240 g a c h a
k o ‘tarilishi m um kin. (Og‘ir jism oniy mashqlarda.)
D ars ja r a y o n id a , ayn iq sa, m a s h q la n is h d a c h id am lilik , 
te z lik , k u c h n i ta r b i y a la s h v a z i f a la r i n i h al e tis h u c h u n
o ‘qituvchi o ‘quvchilar puls tezligini nazorat qilib turishi kerak. 
Ayniqsa, tolish, charchoqning tashqi belgilari vujudga kela- 
yotganligini sezishi zarur. Tolishning o ‘rta darajasida nafas olish 
te z la s h a d i, in te n s iv k u c h la n is h p as a y a d i, h a r a k a t tezligi 
pasayadi, uyg‘unlik y o ‘qoladi.
M a ’lum darajaga yetganda, charchoq boshlanishida nafas 
olish tezlashadi, yuz oqaradi, uyg‘unlik tez buziladi, harakat 
tangligi vujudga keladi. K uchli tolish belgilari sezilganda 
jism oniy yuklamalarni pasaytirib, o ‘quvchilarga yetarli dam 
berish zarur. D arsd a eng sam arali jism o n iy yuklam alarni 
boshqarish usullari quyidagilardan iborat: