Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti

M ajmuiy darslar 
bir darsga dasturning turli b o ‘limlaridan 
material kiritish imkonini beradi. Bir darsda har xil mashqlarni 
birlashtirish rasmiy emas, lekin q at’iy qoidaga javob berishi 
kerak.
M ajm uiy (aralash) darslarni tashkil etish qiyin, lekin 
ular biroz hayajonli, bolalaming organizmiga har to m o nlam a 
t a ’sir etadi, asosiysi o ‘quvchi zaruriy unsurlarni b u tu n yil 
davomida yoddan chiqarmaydi, ularni yuqori darajada bajarish 
imkoniga ega boladi.
Majmuiy darslar, hatto, kichik va o ‘rta maktab yoshidagi 
bolalar bilan ishlaganda ham qo'llaniladi.
H al etiladigan masalalarga bog‘Iiq bo‘lgan 
darslar tasnifi
Predmetli va majmuiy darslar hal etiladigan masalalarning 
afzalligiga bog‘liq holda: o ‘quv mashqlari, nazorat mashqlari va 
aralash mashqlarga bo ‘linadi.
0 ‘quv darslarida asosiy diqqat mashqlarning t o ‘g ‘ri baja- 
rilishiga qaratiladi. 0 ‘qituvchi, xatolarni topib, ularni to 'g 1- 
rilash choralarini ko‘radi, ,,straxovkani“ — xavfsizlik texnika- 
sini t a ’minlaydi va bolalarni o ‘z - o ‘zini asrashga o ‘rgatadi. 
Bularning hammasi darsni tashkil etishda va metodikasida iz
Maktab darsining xilma-xilligi
122

---

qoldiradi. Bu yerda o ‘zaro o ‘rganish keng q o ‘llaniladi va nazariy 
m a ’lum otlar e ’lon qilinadi, ham da o ‘quvchilarning faolligini 
oshirish uch un xilma-xil usullar qoMlaniladi.
Mashqlanish darslari o ‘rganilganlarni takomillashtirish va 
jismoniy sifatlarni tarbiyalashda ancha afzallikka ega. Bu yerda, 
asosan, o ‘quvchilar faoliyatlarini tashkil ctishda guaihli me- 
toddan foydalaniladi. Bunday darslarda jismoniy yuklamalarning 
hajmi va unumdorligi ortadi. Ko'pgina darslar tabiiy sharoitda 
o ‘tiladi. 0 ‘qituvchi xilma-xil vaziyatlarni vujudga keltiradi, 
natijada mashg‘ulotga qiziquvchanlik ortadi.
N azariy d arslar o 'rg an ilay otg an m ashqlarni o 'q u v c h ila r 
q a n d a y o ‘zlashtirayotganligi, jism o n iy sifatlarning vujudga 
kelishi jarayonini hal etadi, shuning bilan birga, dastlabki va 
yakuniy mashqlanishni jismoniy rivojlanish va o ‘quvchilarning 
jismoniy tayyorgarlik darajasini aniqlash maqsadida o ‘tkaziladi.
Ayni vaqtdagi o ‘ziga xos nazorat darslari, katta o ‘rgatuvchi 
h a m d a m ashqlanish samarasini beradi. M a ’lumki, jism oniy 
sifatlarni tarb iy ala sh u c h u n o rg a n iz m g a y u q ori ta la b la rn i 
q o ‘yish zarur b o ‘ladi, y a’ni mashqlarni charchash darajasiga 
yetkazib bajarish talab etiladi. Bunday sharoit nazorat darslari 
jarayonida yaratiladi. K o ‘pincha, nazorat darslarida b a ’zi bir 
o ‘q u v c h i l a r o ‘q u v d a r s i g a q a r a g a n d a k o ‘p r o q n a r s a n i
o'zlashtirib oladilar. Bunga mashg‘ulotdagi o ‘zaro yordam ruhi 
m a ’lum darajada ijobiy t a ’sir etadi.
Jismoniy tarbiya amaliyotida, k o'pincha, o'quv, nazorat 
yoki m a s h q l a n is h d ars la ri h am kam u c h ra y d i. H a r b ir 
m a s h g ‘u lo td a o ‘rgatish, n azo ra t va m a sh q lan ish unsu rlari 
mavjud b o ‘ladi. Shuning uchun doim o yodda tutish kerakki, 
har bir aniq belgilangan darsda o'rgatish, mashqlantirish yoki 
nazorat vazifalarini hal etish mumkin. Quyi sinflarda o ‘quv 
darslari mashg‘ulotning umum iy sonidan 70—80 ga yaqinini 
tashkil etadi, o ‘rta sinflarda 60 foizga yaqin, katta sinflarda 25— 
35 foiz. K o‘rinib turibdiki, o'quvchilarning yoshi ortib borgan 
sari o ‘quv darslarining u m um iy soati pasayadi, mashqlanish 
darslarining u m u m iy salm o g ‘i VII —IX sinflarda 60 foizga 
yetadi.
Agar darslarda turli vazifalar bir xil m arom da hal etilsa, 
bu holda bunday darslar aralash yoki murakkab deb ataladi. 
B unday toifadagi darslar te z-tez, h a m m a sinflarda u ch rab
turadi, maktab dasturi materiallarini o ‘zlashtirib olish uchun 
qulay sharoit yaratiladi.
123

---