Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti

Birinchi
b o sq ich ji s m o n iy sifatlarn i riv o jlan tirish ishi 
uchun mashqlarni tanlashni o ‘z ichiga oladi.
Ik k in ch i
b o sq ich o ‘rg atish n in g k o ‘p yillik vazifalarini 
aniqlashdan iborat. K o‘p yillik vazifalarni aniqlab borib, o ‘quv 
materiallarining izchilligini va o ‘zaro aloqasini anglamoq zarur. 
M ash qlan ish va o ‘rganish ja ra y o n i spiral b o ‘y ic h a tashkil 
etiladi: h ar bir yangi aylanishda, navbatdagi o ‘quv yilida yangi 
materialni o ‘rganish u ch un asos b o ‘lib xizmat qiladigan h ara­
k a t ta jr ib a l a r in i m u n t a z a m r a v is h d a q o ‘llash m a q s a d g a
muvofiqdir.
Uchinchi
bosqich yillik o ‘rgatish vazifalarini shak llan - 
tiris h d a n iborat. O 'q itu v c h i m a ’lum sinfda o ‘rganiladigan 
mashqlarning darajasini aniqlashi kerak, agarda u bir necha 
sinflar uch un dasturda k o ‘rsatilgan b o ‘lsa. Bunday mashqlarga 
yugurish, sakrash, akrobatik va boshqa mashqlar kiradi.
T o ‘rtinchi
bosqichda yillik vazifalarni hal etish uchun z aa ir 
b o ‘lgan darslar hajmi hisoblab chiqiladi.
Beshinchi
bosqich k o ‘p m ehnat talab qiladi, dars vazifa- 
lariga aniqlik kiritish d an , u la rn i hal etish u c h u n m a n b a
tanlash, o'rganiladigan harakat faoliyati qismlariga yordamchi 
mashqlarning qaytalanish sonini belgilash va ularni bir butun 
qilib o ‘rganishdan iborat.
M a k ta b d astu ri b o ‘lim in i re ja la s h tiris h n in g u ch usuli 
m a ’lum: parallel, ketma-ket va aralash. D astur materiallarini 
parallel o ‘tishda darslarda h a r xil b o ‘lim lard an materiallar 
kiritiladi. Bo‘limni ketma-ket o ‘tish yuqori sinflarda amalga 
oshiriladi va yengil atletika, sport o'yinlari, gimnastika va boshqa 
m a sh q la r n a v b a tm a - n a v b a t hal etiladi. 0 ‘quv m ateria lin i 
aralash rejalashtirish deganda birinchi va ikkinchi usulni birga 
q o ‘shib olib borish tu s h u n ila d i, y a ’ni b a ’zi bir b o ‘lim lar 
parallel, b a ’zilari alohida o ‘rganiladi.
148

---

Yuqoridagi usullarning har biri o ‘zining ijobiy va salbiy 
tomonlariga ega. 0 ‘rta sinflarda parallel usulini q o ‘llash yaxslii 
natija beradi. M aterialni parallel usulda o ‘tish b irm u n c h a
yuksaklikka olib keladi. U harakat faoliyatlarini shakllantirish 
im k o nin i beruvchi m anbalarni uzoq qo'llash orqali o ‘rga- 
tishning samaradorlik xususiyatini oshiradi. Bundan tashqari, 
bunaqa rejalashtirish darslarni xilma-xil tashkil etish imkonini 
berib, qiziqarli qiladi. A m m o bu sinchkovlik bilan tayyorgarlik 
k o ‘rishni talab etadi.
M aktab o ‘quv dasturini kctm a-k et rejalashtirish yuqori 
sinflar u c h u n xarakterlidir.
0 ‘quv-tarbiya ishlarining grafigi kelajak reja ishlariga kiradi. 
U o ‘tuvchilarga bir vaqtning o ‘zida yil davomida o ‘rgatish 
jarayonida k o ‘rish usluby tamoyillarini amalga oshirish im ko­
nini beradi.
0 ‘q itu v c h i , , 0 ‘quv m a te ria lin in g m a z m u n i “ grafasiga 
mashqlarni yozishi kerak.
„N azariy m a ’lu m o tla r“ grafasiga faqat u m u m iy savollar 
kiritiladi. M asalan, darsda xavfsizlikni saqlash qoidasi, ish 
qobilyatini oshirish u c h u n m a sh q larnin g aham iyati h aq id a 
m a ’lumotlar gigiyenik talablar. Mustaqil, mashg‘ulotlar meto- 
dikasisi va texnika haqidagi axborotlarni o'qituvchilar ham m a 
asosiy, tayyorlov va yordamchi mashqlarni o ‘rganishda m un- 
tazam ravishda oladilar.
Tarbiya vazifalari ayrim m ashqlar guruhi ham , ulardan 
h a r birini rejalash tirish g a h a m alo q ad o r. M asalan yengil 
atletikadan olingan m ashqlar m ash g ‘ulotlarga ijobiy m u n o - 
sabatlar uyg‘otadi.
Keyingi grafalar yillik soatlar, c h o r a k soatlari h a m d a
darslarning tartib sonlarini k o ‘rsatadi. M a ’lumki, o ‘quv rejasiga 
asosan, h ar bir sinfda 68 saotdan dars o ‘tish kerak. Rejalash- 
tirishda dars asosiga yangiliklar, m azm unli mashqlar, inno- 
vatsion usullar va harakatlarni barcha choraklarga singdirish 
zarur.
Bu ishlarni bajarib b o ‘lgandn so ‘ng o ‘quv materiallarini 
darslarga taqsimlash boshlanadi.
Dasturlarni umumiy materillarni chorak saotlari asosida 
chorakka vertikaliga taqsimlab chiqiladi. Shunda bir saotli darsga 
nechta vazifa olinganligi va har bir vazifani qanday hal etish 
zarurligi aniq ko‘zga tashlanadi. Vertikalga olingan vazifalarning 
gorizontaligi qaralsa, har bir vazifaning necha marta takror- 
lanayotganligini k o ’rish m um kin. M ateriallarni (vazifalarni)
149

---

darslarga taqsimlashda didaktik prinsplarga rioya qilish zarur. 
Buning uchun pedagogikaga murojaat etish, yoki P.B. Lesgaft 
to m o n id a n tuzilgan „jism oniy m ash q lar klassifikatsiyasi“ ni 
yana bir karra o ‘qib chiqish foydalidir. Dasturdagi um um iy 
materilallar bir yilga m o ‘ljallangan, shuning u ch u n alohida bir 
tur materialni bitta chorakda hal etish va uni tugallashni biz 
tavsiya etmaymiz. Bir xil tavsiya bir necha darsda m u ntazam
ravishda takrorlansa, u holda o ‘quvchilar faolligi y o ‘qoladi, 
maqsadga erishilmaydi, eng y o m o n i, alo h id a b ir darsning 
zichligi pasayadi.
Shuning u ch u n biz quyida misol tariqasida alohida bir 
chorakka m o ‘ljallangan darslar reja grafigini keltiramiz.