Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

3-BOB. JISMONIY TARBIYaNI TARBIYaNING BOShQA YO‘NALIShLARI BILAN BOLIQLIGI

1. 
   Jismoniy tarbiya jarayonida aqliy tarbiya
   

Jisman yetarli darajadagi rivojlanganlik normal aqliy rivojlanishga sharoit yaratadi.
“Xar qanday mexnat - bu aqliy, jismoniydir. Agar aqliy va jismoniy mexnat orasidagi farqni ajratsak, bittasida asosiy rolni miya, ikkinchisida muskullar o‘ynaydi. Miyaning faoliyati muskullarning o‘zaro faoliyatiga, muskullar faoliyati esa miyaning boshqarishi orqali amalga oshiriladi”, - degan edi Chernishevskiy.
Jismoniy bilimlar asoschisi P.F. Lesgaft ko‘rsatgani-dek, aqliy va jismoniy rivojlanish bir-biri bilan uzviy boliq. Aqlning o‘sishi va rivojlanishi o‘z navbatida jismoniy rivojlanishni taqazo qiladi.
Jismoniy tarbiyaning vazifasi shunda muvaffaqiyatli xal qilinadiki, shuullanuvchilar jismoniy mashqlarni ongli ravishda tushunib bajarsalar yoki ular sport mashulotlariga qiziqib, tashabbus ko‘rsatib ijodiy yondashsalar, organizmda xarakat malakalarini to‘ri shakllanishi, funksional qobi-liyatlarini rivojlanishi uchun umumiy maxsus bilimlarga tayanishlari lozim bo‘ladi.
Jismoniy tarbiyada yoki sportda talantni ochish shuul-lanuvchida umumiy jismoniy rivojlanganlik va tayyorlangan-lik xamda soxa bo‘yicha chuqur malakaviy bilimlarga ega bo‘lish, bosh miya, muskullar faoliyatidan foydalanish ko‘r-ko‘ronalikka yo‘l qo‘ymaslikni talab qiladi. Mashulotga ongli munosabatda bo‘lmaslik talantni so‘nishiga sabab bo‘ladi. Eng xavflisi shuullanuvchida bir tomonlamalilik, faqat sport bilan shuullanishgagina odat shakllanadi - jamiyat uchun esa boqi-mandalar ko‘payadi.
Sport trenirovkasi sirlariga sho‘nish, uni tushunish, shuullanuvchi maxoratini oshishiga olib keladi. Bunga faqat xar tomonlamalilik orqaligina erishish mumkin. Jaxon rekordlarini o‘rnatish, chempionlik lavozimlari uchun kura- shish, sportchidan yuqori saviya, chuqur bilim va jismoniy qobiliyatni talab qiladi. Bunga erishish uchun esa mashaqqatli mexnat, o‘tkir intellekt soxibi bo‘lishlik talab qilinadi.
Aqliy va jismoniy tarbiyanig o‘zaro boliqligi masalasi tabiiy-ilmiy fanlarning tadqiqotlari asosida ulu rus fiziologi I.M. Sechenov va I.P. Pavlov tomonidan isbotlan-gan. “Men butun xayotim bo‘yi aqliy va jismoniy mexnatni sevdim, ko‘proq ikkinchisini. Ayniqsa, miyada paydo bo‘lgan fikrni xal qilish uchun aqlimni qo‘lim bilan bolaganimda o‘zimni juda yaxshi xis qilar edim”, - deb yozgan edi ulu rus olimi I.P. Pavlov.
Demak, jismoniy tarbiya intelektining aqliy tarbiyasi bilan o‘zaro uzviy boliq xolda amalga oshirilishi lozim.

2. 
   Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy tarbiya
   

Xar qanday jamiyat azal-azaldan o‘zining axloq normalari va ularning talablari bilan biri-biridan ajralib turgan, ayrim xolda keskin farqlangan. Bu talablar va normalardan jamiyatning mavqyei, o‘rni, darajasini belgilash, baxolashda foydalanilgan. Axloqiy tarbiya ularga jamiyat aozolari rioya qilishidek zarur muammolarni xal qilishda jismoniy mashqlar bilan shuullanish mashulotlari, sport trenirovkalari, turli xil musobaqalar va ko‘ngil ochish tadbirlari axloq normalarini shakllanishi, tarbiyalanishida vosita rolini xozirgi kunda xam o‘ynab kelmoqda. O‘zaro munosabat, muloqot, umuminsoniy qadriyatlar, millati, xalqi, davlati, shoni-shuxrati uchun qayurish xissiyoti jismoniy tarbiya jarayonida to‘ridan-to‘ri tarbiyalangan.
Mamlakat sportchisining axloqi - bu, millat vakili, mavjud jamiyat kishisining axloqidir. O‘zbek sportchisining axloq normalari maxsus, aloxida emas. Ular xam mazkur jamiyatning oddiy aozosining axloqi normalaridan farq qilmaydi. «Sportchining axloqi» degan axloqni tuzushga urinish sharq xalqlari axloq normalaridan uzoqlashishga olib keladi.
Biz qisqa fikrli, tor o‘ylaydigan faqat sport bilan shuullanadigan baquvat, yaxshi xazm qilish organlariga ega bo‘lganlarni emas, fikrlar doirasi keng, maonaviy boy, kirishuvchan, tashkilotchilik qobiliyati yaxshi bo‘lgan individni tarbiyalashni nazarda tutmoimiz lozim. Bu sifatlar ko‘proq navqiron mamlakatimiz yoshlari uchun taaluqlidir.
Sportchi va fizkulpturachilar axloqiy tarbiyasining asosiy xususiyatlari, uni jismoniy tarbiya jarayonini yo‘lga qo‘yilishi quyidagi yo‘nalishda va shaklda bo‘lishiga eotibor qaratilmoqda:

1. 
   Jamoatchilik burchiga ijtimoiy munosabatda bo‘lish, jamiyat ishini o‘z shaxsiy ishi bilan teng qo‘yish, jamiyat va davlat ishini darajasini pasaytirmaslik. O’zining jismi tarbiyasiga ongli munosabatda bo’lish, Aaoai mudofaasiga doimo tayyorlik xar bir jamiyat aozosining umumiy burchiga aylangan bo‘lishligi sport xayotidagi maqsadni birligi va umumiyligi barcha uchun yagona qonuniy axamiyatga ega bo‘lishligi, uni jamoa faoliyatida gavdalanishi, jamiyati jismoniy madaniyati tarixi, anoanalari, millatining shoni uchun jamoaning kuchini umumlashtira bilishlik xususiyati.
   

Mamlakat sportchisi xalqaro maydondagi alabalarning xal qiluvchi omili ekanligi, o‘z xalqi, Aaoaie oldidagi javobgarlik burchini xis qilabilishlik xususiyati.

2. 
   Jamoat mulkiga (sport inshoati, undagi jixoz va anjomlarga) ijtimoiy munosabatni sport maydonlarini jixozlash va qayta jixozlash ishida ishtirok etish.
   
3. 
   Jamiyat aozolarining axloq normalarini eng asosiy mexnatga ijtimoiy munosabatda bo‘lishlikdir. Jismoniy mashqlar bilan shuullanish shuullanuvchi mexnatda, ishlab chiqarish jarayonida xar tomonlama garmonik rivojlanishini amalga oshirish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Sportchini sport natijasiga erishishi mashaqqatli bo‘lib, chidamli mexnatni talab qiladi. U rekordlarnigina yangilash bilan mexnat jarayoni uchun iroda, intizom, mexnat qilishga odatni shakllantiradi, mexnatni qadrlashga o‘rganadi.
   
4. 
   Jismoniy madaniyat jamiyat qonunchiligiga bo‘ysunishga o‘rgatadi. Gimnastika, o‘yinlar, sport, turizm va boshqa jismoniy mashqlar bilan shuullanish tarbiyalanuvchilardan belgilangan qoidaga, tartibga qatoiyyan rioya qilish talabini qo‘yadi. Ularga bo‘ysunmaslik sportchini yoki tarbiyalanuvchini umumiy maqsaddan uzoqlashtiradi. Sport faoliyati sportchi xayotini xavf ostida qoldirishi - masalan, to‘p uchun kurasha-yotganda o’yinchilar bir-biri bilan to‘qnashib ketdi. Kimdir aybdor. Qo‘pollikka javob qilgingiz keladi. Lekin sportchi axloq normalari, o‘zini qo‘lga olish va nizoli xolatni tinch yo‘l bilan xal qilish uchun lozim bo‘lgan axloqiy normalar, talablarni ustun kelishi xususiyati.
   
5. 
   Gumanizm, insonni xurmat qilish, kelajak uchun, tinchlik uchun kurashishga zamin, bir-birini qo‘llash, yordam berish, ayniqsa, musobaqalar davomida o‘zaro o‘rtoqlik yordami o‘z raqiblariga nisbatan xkrmat ruxida turkiy xalqlarda o‘ta yuqori bo‘lganligi, mustaxkam salomatlik va jisman tayyorgar-lik jamiyat aozosining axloq normalari, irodasi va boshqa xususiyatlarni tarbiyalash xususiyatlarini shakllantiradi.
   

3. 
   Jismoniy tarbiya jarayonida estetik tarbiya
   

Jismoniy tarbiya jarayonida estetik tarbiyaning xam aloxida vazifalari xal qilinadi va yo‘lga qo‘yiladi:

1. 
   Muomila estetikasini tarbiyalash. Gimnastika, sport, o‘yinlar, turizm, yuqorida bayon etilganidek, insonning barcha xususiy tomonlarini namoyon qiladi. Sportchilarning yurish-turishi sport xayotiy jarayoni va undan tashqarida xavas qilgudekdir. Chunki uning asosida sharq xalqlari axloq norma-lari yotadi. Yomon muomala estetikaga zid deb baxo beriladi.
   
2. 
   Inson gavdasining ko‘rinishi, shakli-shamoyilini taominlanadi. Jismonan garmonik rivojlangan odam gavdasi-ning chiroyliligi, solikning xayotiy qobiliyatlarining yaxshi-ligi belgisidir. Chernishevskiy: «inson go‘zalligi xaqida gapirar ekanmiz, uning tarkibiy qismi shuni belgilaydiki, bizda u ajoyib taassurot qoldiradi. Unda xayot namoyon bo‘ladi, biz uni tushunamiz», - degan edi.
   

V.V. Gorinevskiy esa: «go‘zallik baxtga qarshi solik bilan qarama-qarshilikda emas, nosolik esa, aksincha, norma-dan chetga chiqiboq, go‘zallik tushunchasini buzadi», - degan edi.

3. 
   Go‘zallikni qabul qila bilish qobiliyatini, sport texnikasi, xarakatlar nafisligi ifodasida yashirin go‘zallikni xis qila olishni tarbiyalash yotadi. Xarakat texnikasi go‘zallik, xarakat nafosati, uning mazmunini ifodalashning o‘zi xam go‘zal.
   

Jismoniy tarbiya jarayonida foydalanilayotgan xarakat faoliyati bir-biriga o‘xshash emas. Lekin ularning xar biri - yugurishning chiroyliligi, balandlikka sakrash, rekord oir-likni ko‘tarishi texnikasi, gimnastika snaryadlarida «ishlash maxorati»-xammasi go‘zal.
Futbol maydonidagi o‘yinga qarab baxo berish: «chiroyli o‘yin bo‘ldi», «o‘yin juda qiziqarli chiqdi», «jamoa xujum paytida to‘p bilan muomala sanoatining yuqoriligini chiroyli namoyish qildi» deb va xokazolar.
Sportdagi xarakat go‘zalligini tushunish tomoshabin yoki shullanuvchiga xuzur baxsh etadi. Sport kurashida go‘zallikni, chiroylilikni ko‘ra olsak, bu bizning estetik didimizni, saviyamizni darajasini ko‘rsatadi.
Boksga estetik sport turi emas, deb baxo beradilar. Bu muloxaza to‘rimi? Yuqori texnik tayyorgarlikka ega bo‘lgan bokschilar xarakati olam-olam zavq beradi. Qolaversa ruxiy, axloqiy, jismoniy sifatlarni rivojlantiradi, namoyon qiladi. Yaxshi bokschi mard, irodali, botir bo‘lishi amaliyotdan aniq. Did bilan tushunib, tomosha qila olishni o‘zi estetik zavq beradi, uni tarbiyalaydi. Takomillashgan xarakat texnikasi, avtomatizm darajasidagi xarakat ko‘nikmasiga ega bo‘lgan sportchi yoki fizkulpturachilar xarakat faoliyatini erkin, ravon, keraksiz kuch sarflashlarsiz, keraksiz xarakat-larsiz bajaradilar.