Jizzax davlat

Ona tili o`qitishning o`ziga xos tamoyillari. O`qituvchi ona tilining 
umumdidaktik tamoyillari bilan bir qatorda, uning o`ziga xos tamoyillarini ham 
yaxshi bilishi va ta`lim jarayonida unga qat`iy amal qilishi lozim. Ilmiy-metodik 
adabiyotlar ona tili o`qitishning o`ziga xos tamoyillari xusuida turli xil fikrlar, 
qarashlar mavjud. Ayniqsa, bu turli-tumanlik tamoyillarining nomlanishida, 
tushunchalarni izohlashga ko`proq namoyon bo`ladi. Ona tili o`qitishning o`ziga 
xos tamoyillari shu tilning o`z tabiatidan kelib chiqadi. Modomiki shunday ekan, 
tildan o`rganiladigan bilimlarning manbai ham o`zbek tilshunosligi fani sanaladi. 
Chunki tildan beriladigan bilimlarning nazariy asoslari, ularning o`ziga xos 
xususiyatlari tilshunoslik fanida o`z ifodasini topgan. Ammo tilshunoslik fani “Tilni 
qaday o`qitish kerak?”, “Tildan o`zlashtiradigan bilimlarning hajmi va mundarijasi 
fanday bo`ladi?” degan savollaga javob topa olmaydi. Zero, bular tilshunoslik 
fanining vazifasi sanalmaydi. Chunki tilni o`qitish muammolari bilan metodika 
shug`ullanadi. Demak, tilni o`qitishning metodik tamoyillari, bir tomondan o`zbek 
tilining o`z xususiyatlaridan kelib chiqsa, ikkinchi tomondan tilni o`zlashtirish 
psixologiyasiga ko`ra belgilanadi. Biz quyida ona tilining o`ziga xos tamoyillariga 
alohida-alohida to`xtalamiz: 
“Til-me`yor-nutq 
mutanosibligi”tamoyillari. 
Ma`lumki, 
ona 
tili 
mashg`ulotlarida o`quvchilar ko`p hollarda tilga oid nazariy bilimlarni egallash 
bilan 
o`ralashib 
qolib, 
til 
me`yorlaridan 
unumli 
foydalanish, 
nutqni 
takomillashtirish ustida kam ishlaydilar. Bu hol, shubhasiz, ona tili darslarida 
o`quvchilarning zerikishiga, zo`rma-zo`raki, “o`rganilgan” til hodisalarining tezda 
unitilishiga sabab bo`lmoqda. 
Maktab ona tili kursining asosiy maqsadi ijodiy tafakkur sohibini tarbiyalash, 
og`zaki va yozma nutqini rivojlantirish ekan, “til-me`yor-nutq mutanosibligi” 

---

28 
tamoyiliga qat`iy amal qilmay turib, unga erishib bo`lmaydi. Til nima? “Til 
deganda- deb ta`rif beradi. H.Ne`matov, - jamiyatning barcha a`zolari uchun 
avvaldan (oldingi avlodlar tomonidan) tayyor holda keltirib qo`yilgan, hamma 
uchun umumiy, ya`ni qabul qilinishi majburiy, fikrni shakllantirish, ifodalash va 
boshqa maqsadlar uchun xizmat etadigan birliklar hamda bu birliklarning o`zaro 
birikishi va bog`lanishi belgilovchi qonun-qoidalar yig`indisi tushiniladi”. Demak, 
til fikrni shakllantirish va uni yuzaga chiqarish, birovga etkazish uchun imkoniyat 
sifatida o`quvchining ongiga mavjud. Tilning asosiy qonun-qoidalari, zarur 
birliklarni (nutq tovushlari, qo`shimchalar, so`zlarni), ularning birikish 
qonun-qoidalarini o`quvchi jamiyatdan tayyor holda oladi. Hali ona tilini maxsus 
o`quv fani sifatida o`rganmagan shaxs ham so`zlarni o`zaro biriktirib, gap qura 
oladi. U o`z fikrini boshqalarga bayon qiladi va o`zgalar fikrini boshqalarga 
tushunadi. Maktabda ona tilidan beriladigan bilim, malakalar va ko`nikmalar 
o`quvchining o`ziga mavjud bo`lgan ana shu imkoniyatlarini kengaytiradi; ya`ni 
uni o`zbek adabiy tilining boy xazinasiga olib kirish orqali fikrni og`zaki va yozma 
shakllarda to`g`ri, ravon ifodalashga erishtiradi. 
Til ichki imkoniyat sifatida aniq bir fikrni xilma-xil usul va vositalar yordamida 
yuzaga chiqaradi. Bu ichki imkoniyat tilda behad ko`p va xilma-xildir. Me`yor 
nima? Me`yor tilning mana shu ichki imkoniyatlarini o`quvchi ongiga singdiruvchi 
omildir. Boshqacha qilib aytganda, me`yor nutqni ro`yobga chiqarish maqsadida til 
imkoniyatlaridan foydalanish uchun ko`rsatgichlar majmuasi sanaladi. Me`yorning 
oliy ko`rinishi milliy, adabiy til uslublari, mezonlaridir. Milliy, adabiy til 
me`yorlaridan xabardor o`quvchigina ona tili ta`limining so`nggi natijasi matn 
yaratishga qodirdir. Nutq nima? Nutq til imkoniyatlarining yuzaga chiqishi, 
voqealanshidir. Tilning boy ichki imkoniyatlaridan xabardor shaxs o`z fikrini 
og`zaki va yozma shaklda bemalol bayon qila oladi. 
Ona tili ta`limida “til-me`yor-nutq” uzaro chambarchas bog`langan bo`lib, birini 
ikkinchisiz tasavvur etib bo`lmaydi. Dars mashg`ulotlarida ular orasida 
mutanosiblik o`rnatilmasa, ona tili ta`limining asosiy maqsadi-nutqiy taraqqiyot 
ortda qoladi. 

---

29 
O`zbek tilini o`qitish orqali o`quvchilar tafakkurining o`sishiga erishish tamoyili. 
Ona tili darslari o`quvchilarning mantiqiy tafakkurini o`stirishda yaxshi 
imkoniyatlarga ega. Tafakkur voqealikning ongli aks etish jarayoni, inson aqliy 
faoliyatning yuksak shaklidir. Tafakkur orqali fikr vujudga keladi. Fikrlash faoliyati 
esa nutq holatida namoyon bo`ladi. Demak, o`quvchi o`z tafakkurini rivojlantirmay 
turib, og`zaki va yozma nutqni egallay olmaydi. Tafakkur kuzatish, taqqoslash, 
tahlil qilish, umumlashtirish, guruhlash kabilarda namoyon bo`ladi. 
Tafakkur mustaqil aqliy faoliyat mahsulidir. O`quvchi til hodisalari yuzasidan 
mustaqil aqliy faoliyat ko`rsatmas ekan, unda mantiqiy tafakkurning rivojlanishi 
haqida gap bo`lishi mumkin emas. Ijodiy izlanish va ijodiy fikrlash o`quvchida 
ijodiy tafakkurni yuzaga keltiradi. Ijodiy tafakkur esa o`quvchilarda noma`lum 
bo`lgan til hodisalarining mohiyatini bilib olishga yordamlashadi: egallangan 
bilimlarning puxtaligini ta`minlaydi: o`quv materialiga bo`lgan qiziqishni 
kuchaytiradi. 
O`quvchilar tafakkurini rivojlantirishda ularga berilgan savol va topshiriqlarning 
ahamiyati benihoya katta. O`qituvchi savol va topshiriqlarni darslikdan olishi yoki 
uni o`zi tuzishi mumkin. Tafakkurni rivojlantirish aqliy faoliyat usullari (kuzatish, 
qiyoslash, guruhlash, umumlashtirish kabi)ni to`g`ri ishga solish bilan chambarchas 
bog`langan. 
Ona tili kursi bilimlari orasidagi bog`lanish va boshqa fanlar bilan o`zaro aloqani 
ta`minlash tamoyili. Ona tili o`qitish samaradorligini oshirishning muhim 
omillaridan biri mavzulararo, bo`limlararo, sinflararo, fanlararo bog`lanishdir. Ona 
tili o`quvchisi mavzular va bo`limlarning bog`lanishi, aloqasini aniq belgilashi va 
o`qitish jarayonida unga amal qilishi lozim. V sinfda “Leksika” bo`limi o`rganilar 
ekan, u so`z yasalishi va grammatika bilan, fonetika, so`z yasalishi va morfologiya 
bilan uzviy bog`lanadi. So`z yasalishi esa leksika bilan ham, morfologiya bilan ham 
chambarchas bog`langan. Chunki, so`z yasash natijasida yangi leksik ma`noli 
so`zlar hosil bo`ladi, yangi yasalgan har bir so`z ma`lum so`z turkumi sifatida 
shakllanadi. Maktab ona tili kursining turli bo`limlari orasidagi o`zaro bog`lanishga 
amal qilish o`quvchiga o`tilganlarni samarali, mukammal takrorlash va 

---

30 
mustahkamlash imkonini beradi. Chunonchi o`quvchi mustaqil so`zlarni o`rganar 
ekan, bunday so`zlarning sintaktik vazifalarini, sintaksisni o`rganishda esa so`z 
turkumlari haqidagi ma`lumotlarni takrorolash imkoniyatiga ega bo`ladi. Ona tili 
fani ichidagi bog`lanish ikki xil ko`rinishga ega: