Jizzax davlat

1.3.Bo’g’in va urg’uni nutqda foydalanilish 
Inson doimo o‘zini qurshab turgan olamni bilishga intiladi. Kishilarning barcha 
faoliyati markaziy asab sistemasi yordamida boshqariladi. Olamni bilish jarayoni 
markaziy asab sistemasiga turli sezgi a’zolarimiz (tana, ta’m-maza, ko‘rish, eshitish 
kabi sezgi a’zolari) yordamida uzatilgan axborot orqali amalga oshiriladi. 
Tana, ta’m-maza, ko‘rish, eshitish kabi sezgi a’zolari orqali olamni bilish vositasi 
barcha jonzotlarga xos xususiyatdir. Inson jonzotlarning eng oliy shakli sifatida 
ularga nisbatan yana bir qo‘shimcha bilish vositasiga - nutq orqali bilish qobiliyatiga 
ega. Birinchi bilish vositalarini mashhur ruhshunos P. Pavlov birinchi signal 
sistemasi, ikkinchisini esa ikkinchi signal sistemasi deb nomlagan. 
Ko‘rinadiki, inson ikkinchi signal sistemasiga egaligi bilan boshqa jonzotlardan 
ajralib turadi, shuning uchun ham hazrat Alisher Navoiy barcha maxluqotlarning 
zoti sharifi inson ekanligini ta’kidlaganlar. 
Har bir shaxs ma’lum bir jamiyat vakili sanaladi. Jamiyat a’zolari o‘zaro doimo 
aloqada bo‘ladilar. Biri obyektiv olamda o‘z sezgi a’zolari orqali his etgan ma’lum 
narsa va hodisa haqida boshqalariga tovush to‘lqinlari (yozma nutqda esa harflar 
ketma-ketligi) yordamida axborotni yetkazadi. Axborot uzatuvchi - so‘zlovchi, 
eshituvchi esa tinglovchi sanaladi. Tinglovchi olamdagi narsa va hodisaning 
umumlashgan obrazini so‘zlovchi uzatgan tovush signallarini eshitish sezgi a’zosi 
yordamida markaziy asab sistemasida tiklaydi. 
So‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi ana shunday axborot uzatish va 
axborotni qabul qilish faoliyati nutqiy faoliyat sanaladi. 

---

14 
Nutqiy faoliyat yozma ravishda ham amalga oshirilishi mumkin. Bunda ham 
nutqiy jarayon qatnashchilari ikki guruhga bo‘linadi. Xat yo‘llovchi shartli ravishda 
so‘zlovchi, uni qabul qiluvchi (o‘quvchi) esa tinglovchi hisoblanadi. 
Nutqiy faoliyat muayyan jamiyatning aloqa vositasi hisoblanuvchi til yordamida 
yuzaga chiqadi. Ana shuni e’tiborga olgan holda mashhur Shveysariya olimi 
Ferdinand de Sossyur nutqiy faoliyatning til va nutq zidlanishi asosida amalga 
oshishini ta’kidlaydi va tilshunoslikda til va nutq tushunchalarini farqlaydi. Nutq 
faollashgan, bevosita yuzaga chiqqan til sanaladi.