Jámiyettiń barlıq ekonomikalıq hám sociallıq xızmetlerin úyreniw hám alıp barıwda fundamental mashqalalarǵa dus kelemiz

5.3. AS iyri sızıǵı hám oǵan tásir yetiwshi faktorlar

Jámi talap degende belgili bir bahalar jaǵdayında real islep shıǵarıwı múmkin bolǵan tovar hám xızmetlerdiń real kólemine bolǵan talap túsiniledi. Bahalardıń joqarı dárejesi islep shıǵarıwshılarǵa qosımsha ónim islep shıǵarıwına múmkinshilik jaratadı hám kerisinshe tómen bahalar ónim islep shıǵarıwdı qısqartıradı. Sonıń ushın milliy islep shıǵarıw kólemi menen bahalar dárejesi arasında tuwrı baylanıs bar bolıp tabıladı. Demek bahalardıń kóterilip barıwı menen ónim islep shıǵarıwda artıp baradı, al bahalardıń tómenlewi menen kemeyip baradı.

                                                                                                                      5.3-súwret.

                                              Jámi usınıs iyri sızıǵı

 

Grafikte kórinip turǵanınday jámi talap iyri sızıǵı 3 bólimnen ibarat: gorizantal yamasa keynsian kesim, kóterilip barıwshı yamasa aralıq kesima hám vertikal yamasa klassik kesim. Bunnan biz kórip turǵanımızday jámi talap iyri sızıǵı milliy islep shıǵarıw kóleminiń artıwı yamasa kemeyiwi jaǵdayında ónim birligine ketken qárejetlerdiń muǵdarınıń ózgeriwin kórsetedi. Bizge belgili ónimniń bir-birligine jumısalatuǵın qárejetler ulıuma shıǵınlardıń (resurslardın) islep shıǵarılǵan ónimlerdiń kólemine bóliw arqalı tabıladı.

Jámi usınıs iyri sızıǵındaǵı bul kesimler qanday ekonomikalıq jaǵdaylardı beredi?

1. Keynsian kesiminde milliy islep shıǵarıwdıń real kólemi túsiniledi. Sebebi ol tolıq bántlik jaǵdayındaǵı milliy islep shıǵarıw kóleminen kem. Demek gorizantal kesimde ekonomika tereń kriziske ushıraǵan jaǵdayda hám kóp muǵdarda resurslardan paydalanbaǵan jaǵdayın kórsetedi. Usı paydalanılmay atırǵan resurslardıń bahalar dárejesine tásir kórsetpegen jaǵdayda iske túsiriw múmkin. Bul kesimde milliy islep shıǵarıw kólemi artıp baslasa, islep shıǵarıwdaǵı hesh qanday jaǵday bahalar artıwına tásir kórsetpeydi. Sebebi 3-4 ay jumıstan bos júrgen jumısshılar óziniń jumıs ornına qaytıwı nátiyjesinde aylıqların (miyet haqısın) kóbeytiwdi talap yetpeydi. Sonday-aq islep shıǵarıwshılar ózine kerekli (zárúrli) bolǵan resurslardı turaqlı bahalarda satıp alıwları múmkin, lekin islep shıǵarıw qárejetleri kóbeymeydi. Demek ónimler bahasınıń kóteriliwine tiykar joq. Bul kesimde milliy islep shıǵarıw kólemi ózgergende bahalar dárejesi ózgermeydi.

2. Vertikal yamasa klassik kesim iyri sızıǵı boyınsha ońǵa qarap jıljıwı nátiyjesinde islep shıǵarıwdıń bar bolǵan kóleminde ekonomika tolıq bántlik jaǵdayına yamasa jumıssızlıqtıń tábiyiy dárejesi jaǵdayına yeriskenligin kóremiz. Ekonomika iyri sızıǵınıń bul toчkalarında óziniń islep shıǵarıw múmkinshilikleri dárejesinde boladı. Bul sonnı bildiredi bahalardıń hár qanday kóteriliwi islep shıǵarıw kóleminiń artıwına alıp kelmeydi. Sebebi ekonomika tolıq quwatta xızmet kórseteydi. Tolıq bántlik jaǵdayında ayırım firmalar basqa firmalarǵa salıstırǵanda resurslarǵa joqarılaw bahalardı usınıs yetiw arqalı islep shıǵarıw kólemin arttırıwǵa háreket yetedi. Biraq bunday jaǵdayda ayırım firmalar resurslar hám islep shıǵarıw kólemin kóbeytiwi múmkin, basqaları bolsa bunday múmkinshilikti joǵaltadı. Nátiyjede resurslarǵa jumısalgan shıǵınlar hám ónimler bahası kóteriledi, biraq islep shıǵarıwdıń real kólemi ózgermey qaladı. 

Jámi usınıs iyri sızıǵınıń vertikal bóleginde yeki kemshilik bar:

a) bul kesim klassik ekonomikalıq pánlerdiń kóz-qarasınan qaralǵan hám tolıq bántlik norması dep qabıl yetilgen.

b) “tolıq bántlik” hám “tolıq bántlik jaǵdayındaǵı milliy islep shıǵarıwdıń real kólemi”-bul ózgeriwshi túsinik. Sebebi jumısshı kún hám jumısshı kúshleri ayırım waqıtlarda normada artıp ketiwide múmkin.

3. Aralıq kesim-islep shıǵarıwdıń real kóleminiń artıwı bahalar dárejesiniń artıwına sáykes ráwishte artıp baradı. Ne ushın? Sebebi ekonomika kóplegen tovarlar hám resurslar bazarlarınan turadı hám tolıq bántlik óndiristiń barlıq tarawlarında hám sektorlarında tegis hám bir waqıtta payda bolmaydı. Máselen, ayırım tarmaqlarda resurslardıń jetispewshiligine tuwra (dus) kelinse basqa tarmaqlarda kerisi boladı. Sonday-aq olar islep shıǵarıwda keńeytiriw ushın yeski tiykarǵı qurallardan hám mamanlıqqa iye bolmaǵan (tájiriybege iye bolmaǵan) qánigelerden paydalanıwǵa da tuwrı keledi. Bul bolsa, ónimler bir- birligine ketetuǵın qárejetlerdiń artıwına hám nátiyjede bahalar dárejesiniń kóteriliwinede alıp keledi. Jámi usınıs iyri sızıǵındaǵı bul 3 kesim ayırım ekonomistler arasında tartısıwlarǵada sebep bolmaqta.

Keynsshiler mektebi wákilleri jámi usınıs iyri sızıǵınıń geyde gorizantal geyde kóterilip barıwshı dep sanaydı. Sol sebepli jámi usınıstaǵı hár qanday ózgeriwler islep shıǵarıwdıń kólemine hám bántlikke tásir yetedi dep atap ótedi.

Klassik yamasa noklassik mektep wákilleri iyri sızıq tolıq vertikal kóriniste boladı dep sanaydı. olardıń pikiri boyınsha jámi usınıstıń ózgeriwi ekonomika ushın sezilerdi dárejede bolmaydı. Sebebi, bul ózgeriw tek bahanıń dárejesine tásir yetip islep shıǵarıwdıń kólemine hám bántliktiń ózgeriwine alıp kelmeydi.

Sonday-aq islep shıǵarıw kóleminiń artıwı yamasa kemeyiwi bahaǵa baylanıslı bolmaǵan faktorlar yesabınan júz beriwi múmkin. Bul faktorlar jámi usınıs iyri sızıǵınıń geyde oń tárepine geyde shep tárepine jıljıwı múmkin. Bunı sızılma kórinisinde tómendegishe súwretlew múmkin:

 5.3.1.-súwret.

Bahaǵa baylanıslı bolmaǵan faktorlardıń qásiyetleri sonnan ibarat, olar ónim birligine ketken qárejetlerge tikkeley tásir yetedi hám sol arqalı jámi usınıs iyri sızıǵınıń jıljıwına sebep boladı. 

Bul faktorlar tómendegilerden ibarat:

1. Resurslarǵa bolǵan talaptıń ózgeriwi;

a) ishki bazardaǵı resurslar muǵdarınıń kemeyiwi;

- jer resursları;

-miynet resursları;

-kapital resurslar;

-isbilermenlik qábiletleri;

b) import resurslardıń bahalarındaǵı ózgerisler;

v) bazardaǵi húkimranlıq hám monopoliya;

2. ónimdarlıqtaǵı ózgerisler;

3. Huqıqıy normadaǵı ózgerisler;

a) salıq hám subsidiyalardıń ózgeriwi;

b) mámlekettiń tártipke salıwdaǵı ózgerisleri.

5.4. AD hám AS modelinde bahalar hám milliy islep shıǵarıwdıń real kóleminiń teńsalmaqlılıq dárejeleri

Bahalardıń teńsalmaqlı dárejesi dep sonday bahalar dárejesi túsiniledi, onda talap hám usınıs bir-birine sáykes keliwi yamasa teń bolıwı kerek. Dáslep jámi talap iyri sızıǵı hám jámi usınıs iyri sızıǵınıń aralıq kesiminde sáykes keliwin kórip ótemiz. Bahalardıń teńsalmaqlılıq dárejesi hám milliy islep shıǵarıw kóleminiń teńsalmaqlılıq dárejeleri sáykes ráwishte P_e hám U_e ler menen belgilengen. Ne ushın P_e bahalarınıń teńsalmaqlılıq dárejesi hám U_e milliy islep shıǵarıwdıń teńsalmaqlı dárejesin bildiriwin kórsetip ótiwimiz ushın bahalar dárejesi P_e menen yemes P₁ menen kórsetilgen. Jámi usınıs iyri sızıǵı sonnı kórsetedi bahalar dárejesi P₁ bolǵan jaǵdayda kárxanalardıń milliy ónimniń real islep shıǵarıw kólemin U₁ muǵdarınan arttırmaydı .