K arim a q osim ova

ishchi, suvchi, gulchi
so'zlarini taqqoslash, m a’nosiga ko'ra o'xshash 
tom onini belgilash (biror ishni, vazifani bajaradigan kishini — shaxsni 
bildiradi), so'zning qaysi qismi bajaruvchi shaxs m a’nosini bildirayot- 
ganligini aniqlash (so'z yasovchi q o 'shim ch a 
-chi).
Uchinchi guruh mashqlarga
m atnni leksik-gram m atik va leksik- 
uslibiy tahlil qilishga oid vazifalar kiradi. M asalan, m atndan o'zakdosh

---

so'zlarni topish, ularning m a’nosidagi farqni aytish, bu farq so‘zning 
qaysi qismi yordam ida yuzaga kelayotganini aniqlash; berilgan 
so‘zlardan nam unadagidek gap tuzish (m asalan, Soatsoz soatni tuzatdi. 
Traktorchi yem i trak to r bilan haydaydi); o'zakdosh so'zlarni aniqlash 
va tarkibiga k o 'ra tahlil qilish va hokazo.
Shakl yasovchi qo'shimchalami o'rganish xususiyatlari. H a r bir 
m orfem aning lingvistik m ohiyatida o'ziga xoslik b o 'lib , u ni o'rganish 
m etodikasi ham o'ziga xos xususiyatlarga ega. Shakl yasovchi 
q o 'shim ch ada gram m atik vazifa yetakchi hisoblanadi, bu bilan u so'z 
yasovchi q o 'sh im ch ad an farqlanadi.
Shakl yasovchi q o 'sh im ch a so'zning gram m atik m a’nosini ifoda­
lovchi vosita hisoblanadi. O 'quvchilar so'zning gram m atik m a ’nosini 
bilm ay turib shakl yasovchi qo'shim chaning vazifasini ham anglab 
yetm aydilar. Bundan tashqari, shakl yasovchi q o 'sh im c h a bir necha 
m a ’no ifodalaydi (m asalan, 
kitobni o'qidim so 'z birikm asidagi -in
I shaxs birlik m a’nosini bildiradi).
Shakl yasovchi qo'sh im ch an i o'rgatishda uning m ana shu xusu­
siyatlari hisobga olinadi, boshlang'ich sin f o'quvchilari lining ikki 
belgisi bilan (so'z shaklini o'zgartirishi va gapda so 'zlarn i bir-biriga 
bog'lashi bilan) am aliy tanishtiriladi. O 'quvchilar o tlard a birlik va 
ko'plik, bo'lishli va bo'lishsiz fe ’llar, o tlam ing egalik va kelishik q o '­
shim chalari bilan o'zgarishi, kishilik olm oshlarining kelishiklar bilan 
turlanishi, fe ’llarda shaxs-son, zam onni (4-sinf) o'rg anish lari bilan 
bog'liq holda ularning shakl yasovchi q o 'sh im cha haqidagi bilimlari 
asta-sekin chuqurlashtirila boriladi.
O 'quvchilarda gapda so 'z la r shakl yasovchi q o 'sh im c h a yordam ida 
bog'lanishi haqidagi dastlabki tasa w u r m ashqlarni bajarish jarayonida 
hosil qilinadi. M asalan, gapning m azm uniga m os ravishda ajratib b e ­
rilgan so'zning shaklini so 'ro q lard an foydalanib o 'zg artirish va u so'z 
gapdagi qaysi so 'z bilan bog'langanini aniqlash so 'ralad i: 
0 ‘quvchi 
(nim ani?) 
kitob... sevadi. U (nim adan?) kitob... yaxshi foydalanadi? 
O 'quvch ilar o 'qituvchi rahbarligida 
„So'zning shaklini nima uchun 
o'zgartirishga to'g'ri keldi? So'z shaklini o'zgartirish bilan nimaga eri- 
shildi ?“ savollariga javob beradilar.
O 'quvchilar shakl yasovchi qo'shim chalarning sin taktik vazifasini 
gapda so 'zlam in g b o g'lanishi va so'z birikm asini o 'zlash tirish jaray o ­
nida o'zlashtiradilar. O 'q uvch ilam in g so'zlam ing b og'lanishi haqidagi 
bilimi elem entar x arakterda b o'lsa ham , ularning so 'z birikm asidagi 
so 'zlar m a’n o va gram m atik jih atdan shakl yasovchi q o 'sh im c h a la r

---

yordam ida bog'lanishini tushunishiga erishiladi. O 'quvchilar ot va 
kishilik olm oshlarining kelishik qo'shim chalari bilan turlanishini 
o'rganganlaridan so 'ng gapda m a’no va gram m atik jih a td a n o'zaro
bog'langan so'zlarni ajrata olish va nim alar yordam ida bog'langanini 
tushuntirish ko'nikm alariga ega bo'lishlari m um kin, so'ng ra shakl ya­
sovchi qo 'shim chalarning sintaktik vazifasini o'zlashtira boshlaydilar.
O 'quvchilar h a r bir m orfem aning topshirig'ini boshqa m or- 
fem alar bilan qiyoslab ko'rsatish talab qilingan vazifani bajarish 
jarayonida shakl yasovchi q o 'shim chaning o'ziga xos xususiyatini 
yaxshi o'zlashtiradilar. M asalan, o'zakdosh so 'zlar tanlash vazifasini 
bajarish davom ida so 'z yasash uchun qanday m orfem alardan foyda- 
lanilgani, so'z yasovchi q o'shim cha tufayli so'zning m a’nosi qanday 
o'zgargani aniqlanadi. Shundan so 'n g o'quvchilarga „O tni shunday 
o'zgartiringki, u birlikni emas, ko'plikni bildirsin" topshirig'i beriladi. 
Bolalar bu vazifani bajarib, otga shakl yasovchi ko'plik qo'shim chasi 
qo'shilganda, so 'zn ing leksik m a’nosi o'zgarm aganini, faqat shakli 
o'zgarganini, ko'plik bildirganini aytadilar. S o'z yasovchi q o 'sh im ch a 
bilan shakl yasovchi qo'shim chalam i taqqoslash orqali o 'q uv chilar 
shakl yasovchi q o'shim chaning so 'z shaklini o'zgartirishdagi o 'rn in i 
yaqqol ko'radilar.