K arim a q osim ova

BADIIY ASAR USTIDA ISHLASH
Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda 
o 'qituvchi badiiy asarning san’at asari sifatida o'ziga xos xususiyatlari 
va o 'quvchilam ing tayyorgarlik darajasini nazarda tutadi.
Badiiy asarda barcha qism lar (g'oyaviy asos, kom pozitsiya, sujet, 
tasviriy vositalar) o'zaro bog'liq bo'ladi. Sujet rivoji asosida asar qah- 
ram onlarining yangi-yangi qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar 
ustida ishlashda uni yaxlit o'q ish va idrok etishni talab etadi.
O 'quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o'rgatish ularda adabiy- 
estetik tahlil m alakasini shakllantirish va o'stirish orqali ta ’lim -tarbiya 
berishni nazarda tutadi. Asar m atnini tahlil qilish m uallif fikrini, hissi- 
yoti va xulosalarini tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan 
voqealarga m unosabat uyg'otadi. Asar tahlili o'qituvchidan o'quvchilar 
faoliyatini m a ’lum maqsadiga yo'naltirishni taqozo qiladi.
„M aktabda badiiy asarni tahlil qilishdan asosiy m aqsad asarda if­
odalangan hayotiy voqeani yoritish orqali o 'quvchilarni badiiy adabiyot 
olam iga olib kirish, tasvirlanayotgan voqealarga nisbatan m uallifning 
m unosabati va niyatlarini payqab olishga im koniyat yaratishdan ibo- 
ratdir. O 'quvchilam ing yozuvchi oldinga surgan g'oya, m uam m olarni 
to 'liq tushunishlariga erishm ay turib, adabiyotning yoshlam i tarbi- 
yalashdagi vazifasini amalga oshirib b o 'lm a y d i" 13.
O 'quvchi asarning m azm uni bilan uni m utolaa qilish paytida 
tanishsa, tahlil qilishda uning poetik vositalariga m urojaat qiladi. M u ­
tolaa hissiyotni boyitib, aqlni peshlasa, tahlil asar zam iridagi m a’noni 
c h u q u r o'rganishga yordam beradi.
O 'qituvchi badiiy asar ustida ishlashda quyidagi m asalalarni hal 
qilishi lozim:
1. Asar ustida ishlashning maqsad va m azm unini aniqlab olishi.
2. Asarni tahlil qilish uchun dars bosqichlarini belgilab olishi.
3. H ar bir asar tahlili uchun topshiriqlar tizimini ishlab chiqishi.
4. A sam i qanday m etodlar asosida o'rganishni aniqlashi.
13 
Z u n n u n o v A. va boshq. A dabiyot o 'q itis h m etodikasi. — Т.: , , 0 ‘q itu v c h i“ , 
1992. 160-bet.

---

5. 
0 ‘quvchilar egallaydigan bilim, k o 'n ik m a va m alakalar doirasini 
belgilab olishi.
B oshlang'ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bos­
qichga bo'linadi:
Birinchi bosqich (birinchi sintez). Bu bosqichning asosiy vazifasi 
m atnni yaxlit idrok etish asosida asarning aniq m azm uni va tasviriy 
ifoda vositalari bilan tanishtirishdan iborat.
Ikkinchi bosqich (analiz). Bu bosqichning vazifasi va ish m azm uni 
voqealar rivojining bog'lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning 
xulq-atvori va ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday 
qildi va bu uning qanday xususiyatini o chadi), asar kom pozitsiyasini 
ochish (tugun, kulm inatsion nuqta, yechim ), asarning aniq m azm unini 
tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va qah ram o nlar xulq-atvorini 
baholash (m uallif nim ani tasvirlagani, qanday tasvirlagani, nim a uchun 
u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat.
Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez). Bu bosqichning ish m azm uni 
ishtirok etuvchi shaxslarning m uhim xususiyatlarini um um lashtirish, 
q ah ram o n lam i taqqoslash va baholash, asarning g'oyasini aniqlash, 
badiiy asarni hayotni bilish m anbai va sa n ’at asari sifatida baholash 
(qanday m a ’lum otlarga ega bo'ldik, asar nim aga o'rgatadi, m uallif 
o 'z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq-ravshan va t a ’sirli tarzda 
yetkazadi va hokazo)dan iboratdir.
Ikkinchi sintezdan so'ng o'qilgan asarga bog'liq holda ijodiy 
xarakterdagi ishlar o'tkaziladi.
A sar m aqsadga muvofiq tahlil qilinsa, o 'q u vch ilar faolligi ortadi, 
chunki asarni tahlil qilish ular uchu n ijodiy jarayondir.
Badiiy asarni o ‘qishga tayyorgarlik
Asarni o'qishga kirishishdan oldin o'quvchilarni badiiy asarni 
o 'qishga tayyorlash lozim bo'ladi. C h unki o 'quvchilar asar m azm unini 
to 'g 'ri idrok etishlari uchun hayot haqida m a’lum tasaw u rg a ega 
bo'lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari o'tkaziladi.
M a ’lum ki, sinfda o 'q ish asosida badiiy va ilm iy-om m abop m a tn ­
lar tu rad i. O 'qu vch ilarn i m atn bilan tan ishtirish o'qishga tayyorgarlik 
bosq ichidan boshlanadi.
Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida m a ’lum ot berish, 
o 'q uvch ilarni asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalam i idrok qilish, 
asar pafosini his etish, notanish va k o 'p m a’noli so'zlar, m urakkabroq

---

tarzdagi obrazli ifodalam i izohlash kabi m asalalarni o 'z ichiga oladi. 
Agar asar yil fasllari haqida bo'lsa, tabiat qo'yniga sayohat uyushtirish 
ham sinfda o'qish m uvaffaqiyat ini ta ’m inlashga xizm at qiladi.
M atn bilan dastlabki tanishuvdan so 'n g quyidagicha savollar bilan 
m urojaat qilish darsda o 'quvchilam ing faolligini oshiradi: