K arim a q osim ova

Grammatik va so‘z yasalishiga oid mashqlar
M aktabda tildan nazariy bilim ni o 'rg an ish d an m aqsad fikrni 
og'zaki va yozm a tarzda gram m atik to 'g 'ri va uslubiy aniq ifodalash 
u c h u n u n d a n ongli foydalanish hisoblanadi. Biroq nazariy bilimni 
am alda qo 'llash ni esa m aqsadga muvofiq va m untazam o'rgatib borish 
talab etiladi.
M ashqlar tizim i tushunchani o'zlashtirish bosqichiga va uning 
xususiyatiga m os ravishda m ashq turini tanlash, un ing m urakkablasha 
borishini va o 'quvchilar mustaqilligi o'sib borishini hisobga olgan holda 
m ashqlarni bajarish izchilligini aniqlashni k o 'z d a tutadi. Bu tizim
m ashqlarning o 'z a ro bog'lanishiga asoslangan.
Mashq turlari. G ram m atik m ashqlar turli asosga k o 'ra tasn if qili­
nadi, shuning uch u n m ashqning har xil turi hosil bo'ladi. A gar bilimni 
shakllantirish xarakteriga asoslanilsa, gram m atik m ashqlar ikki katta 
guruhga bo'linadi:
1) 
morfologik mashqlar (bunga leksik-m orfologik m ashqlar ham
kiradi);
2) 
sintaktik mashqlar.
Agar o'quvchilar faoliyatining xarakteri, y a’ni m ashq jarayo­
nida o'quvchilar bajaradigan aqliy om illar xarakteri asos qilib olinsa,

---

m ashqlar 
analitik, sintetik, taqqoslashga, guruhlashga, umumlashtirishga 
oid mashqlarga bo'linadi.
M ashqning o'ziga xos xususiyatlarini aniqroq belgilash uch un
yuqoridagi ikki asos hisobga olinadi. M asalan, m ashqning vazifasi 
aralash berilgan so ‘zlardan gap tuzishni va gap bo'laklarini ajratishni 
talab etsa, bu m ashq bilim ni shakllantirish turiga ko'ra 
sintaktik mashq, 
faoliyat xarakteriga k o 'ra
sintetik-analitik mashq hisoblanadi.
B oshlang'ich sinflarda so f m orfologik yoki so f sintaktik m ashq 
juda kam qo'llaniladi, shuning uchun ham vazifaning yetakchi to m o n i 
hisobga olinadi. M asalan, m atnga m azm unga m os otni qo'yish, qaysi 
kelishik ekanini ko'rsatish talab etilsa, bu 
leksik-morfologik mashqdir. 
O 'quvchi otning qaysi kelishikda ekanini aniqlashi uchun u bog'langan 
so 'z (fe’l yoki ot)ni aniqlashi (so'z birikm asini ajratishi) talab etiladi, 
shunga k o 'ra bu m ashq 
sintaktik mashq hisoblanadi.
G ram m atik tahlil 
analitik mashqqa kiradi. G ram m atik tahlil so'z 
turkum iga ko 'ra (m orfologik) tahlilni, gap bo'laklariga ko 'ra (sintaktik) 
tahlilni o 'z ichiga oladi.
G ap bo'laklariga k o 'ra tahlil o'quvchilar o'zlashtirgan sintaktik 
bilim larning m e’yoriga qarab chuqurlashib boradi.
Amaldagi dasturga ko 'ra, 1 -sinf o'quvchilari ,,ega“ va „kesim " 
atam alaridan foydalanm aydilar, am m o ular gapning bosh bo'laklarini 
amaliy ravishda topish ko'nikm asiga ega bo'ladilar, ya’ni gap kim yoki 
nim a haqida aytilganini bildirgan so'z (ega)ni, u haqda nima deyil- 
ganini anglatgan so'z(kesim )ni topadilar. M asalan, 
Bolalar olmalarni 
terdilar gapini tahlil qilishda o'quvchilar quyidagicha fikr yuritadilar: 
„G ap bolalar haqida aytilgan. Kim lar? — 
bolalar (so'zning tagiga bitta 
to 'g 'ri chiziq chizadilar). 
Bolalar— nim a qildilar? — terdilar (so'zning 
tagiga ikki to 'g 'ri chiziq chizadilar). 
Bolalar terdilar — gapning asosiy 
qismi; nim alarni? (terdilar) — 
olmalarni11.
2-sinfda 1-sinfdagidek m uhokam a qilinadi, faqat m azm uni chu- 
qurlashtiriladi. M asalan, 2 -sin f o'quvchisi „
Chiroyli gullar adirtami 
bezadi“ gapini quyidagicha tahlil qiladi: „G ap gullar haqida aytilgan. 
N im alar? — 
gullar — ega (tagiga bir chiziq chizadi). Paxtalar haqida 
nim a deyilgan? 
Ochildi — nim a qildi? — kesim (tagiga ikki to 'g 'ri chiziq 
chizadi). Qayerlarni? (bezadi) — 
adirlarni — ikkinchi darajali bo'lak, 
gapni to'ldirayapti (tagiga uzuq chiziq chizadi). Qanday? (gullar) — 
chi- 
royli (gullar) ikkinchi darajali bo'lak, egani izohlayapti. Gullar bezadi — 
gapning asosi. 
Chiroyli gullar va adirlarni bezadi -  so'z birikm asi1'.

---

3—4-sinflarda sintaktik tahlil sifat jihatidan o'zgarm aydi, am m o 
so'z birikmasini ajratishga aham iyat beriladi.
M orfologik tahlilning m ohiyati so 'zn in g qaysi so 'z turkum i ekani, 
gapda qanday gram m atik shaklda kelganida ifodalanadi.
T o'liq m orfologik tahlilda o'quvchi so 'z turkum ining o'zi o'rg an gan
belgilarini aytadi. M asalan, 1-sinf o'quvchisi shu so'z qanday savolga 
javob bo'lishini va nim ani bildirishini aytadi (shaxs yoki narsa, narsa 
belgisi, harakati).
3-sinfda so'z turkum lari o'tilgach, m orfologik tahlil quyidagi ta r­
tibda o'tkaziladi: