K arim a q osim ova
BOSHLANG'ICH SINFLARDA SO'ZNING MORFEMIK
Download 48 Kb. Pdf ko'rish
|
Ona-tili-oqitish-metodikasi
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1. Ozak morfema
- 1. Soz yasovchi qoshimchalar.
BOSHLANG'ICH SINFLARDA SO'ZNING MORFEMIK
TARKIBINI 0 ‘RGANISH METODIKASI So'zning morfemik tarkibi va so'z yasalishi ustida ishlashning ahamiyati va bu jarayondagi vazifalar So‘zning leksik m a’nosini aniqlash m aqsadida uni m orfem alarga ajratish til haqidagi fanda o ‘zining nazariy asosiga ega. M orfem a — so 'zning eng kichik, bo'linm aydigan m a ’noli qismi. M orfem a ikki turga bo'linadi: 1. O'zak morfema — so'zda albatta qatnashadigan va leksik m a’no anglatadigan m orfem a. 2. Affiksal morfema - mustaqil holda leksik m a’no anglatmay, so'zning leksik va gram m atik m a’nolari shakllanishi uchun xizm at qiladigan m orfem a. M asalan, gullami, gulla so'zlaridagi gul — o'zak m orfem a, -lar, -ni, -la affiksal m orfem adir. AfTikslar (qo 'sh im chalar) ikki turga bo'linadi: 1. So'z yasovchi qo'shimchalar. U lar so'zning leksik m a’nosini shakllantirish uchu n xizm at qiladi. M asalan, bog‘bon, paxtakor, gulzor, ishchi so'zlaridagi -bon, -kor, -zor, -chi so 'z yasovchi affikslardir. 2. Shakl yasovchi qo'shimchalar. Bu q o'shim chalar so'zlarni gram m atik jih atd an shakllantirib, turli gram m atik m a’nolarni ifoda laydi. M asalan, maktablarimizni so'zida -lar, -imiz, -ni shakl yasovchi q o 'sh im ch alar b o 'lib , -lar ko'plik m a ’nosini, -imiz egalikning I shaxs ko'plik m a ’nosini, -ni tushum kelishigi m a’nosini ifodalaydi. M orfem alarning qo'shilishi bir-biriga ta ’sir qiladi, bundan tashqari, ko'pgina o 'zak va s o 'z yasovchi q o 'sh im ch alar k o 'p m a’noli. Shunga qaram ay, k o'p so 'zlam in g leksik m a’nosini uning m orfem ik tarkibiga qarab aniqlash qiyin, bu m aqsadda so'zni m orfem alarga ajratishdan foydalanishga to 'g 'ri keladi. O 'quvchilar so'zn ing m orfem ik tarkibini va so 'z yasalishini o'rganishlariga qarab, so'zni m orfem alarga ajratishdan ongli foydalana boshlaydilar. U la r yasam a so 'zlam in g leksik m a ’nosini so'zlam ing sem antik o'xshashligiga qarab bilib oladilar. S o'zlam ing m orfem ik tarkibi ustida ishlashning aham iyati va shunga mos ravishda o'qituvch inin g vazifalariga quyidagilar kiradi: 1. S o'zning m orfem ik tarkibi ustida ishlash bilan o'quvchilar so'zning leksik m a ’nosini aniqlashning asosiy usullaridan birini bilib oladilar. B unda o 'q ituvch inin g vazifasi o 'q u v ch ilar so'zlam ing leksik m a’nosi va m orfem ik tarkibi bir-biriga bog'liqligini bilib olishi uch u n eng qulay sharoit yaratish, shu asosda ularning lug‘atiga aniqlik kiri- tishga m aqsadga m uvofiq rahbarlik qilish hisoblanadi. 2. So‘z yasalishi haqidagi elem entar bilim ham 0 ‘quvchilarning tilim izning yangi so‘zlar bilan boyishining asosiy m anbasini tushunish- Iari uchu n m uhim dir. Yangi so ‘z tilda mavjud bo'lgan m orfem alardan, m a’lum usul va m odellar asosida vujudga keladi (yasaladi). So‘z yasa- lishini kuzatish o'quvchilarda so'zga faol m unosabatni shakllantirishga ijobiy ta ’sir etadi, tilning rivojlanish qonuniyatlarini tushunishga olib keladi. 3. S o'z yasalishi asoslari bilan tanishish o'quvchilar lug'atini at- rof-m uhit haqidagi bilim lar bilan boyitishga imkon beradi. Predm et, jarayon, voqea-hodisalar haqidagi tushunchalar so'z bilan ifodalanadi. S o'zlar o'rtasidagi m a’no va tuzilish jihatidan bog'lanishni belgilash o 'zaro m unosabatda bo'lgan tushunchalar o'rtasidagi bog'lanishga tayanadi (m asalan, traktor va traktorchi so'zlari o'zaro m unosabat da bo'lgan tushunchalar, shu tufayli m a’no va tuzilishiga ko 'ra bog'langan). O 'quvchilar so'zlam ing m a ’no va tuzilishiga k o 'ra o 'zaro m unosabatini haqiqatan bilsalar, atrof-m uhitda mavjud bo'lgan pred m etlar, jarayonlar, voqealar o'rtasidagi bog'lanishni ch uq ur ta sa w u r etadilar, biladilar. 4. S o 'zd a m orfem aning aham iyatini anglash, shuningdek, q o ‘- shim chalarning sem antik m a’nosini bilish o'quvchilarda nutqning aniq shakllanishiga t a ’sir etadi. O 'qituvchining vazifasi o 'q u v c h i lam ing so 'z n in g leksik m a’nosini tushunibgina qolm ay, kontekstda aniq q o 'sh im chali so'zlardan ongli foydalanishlarini ham o'rgatish hisoblanadi. 5. S o'zning m orfem ik tarkibini o'rganish imloviy m alakalarni shakl lantirishda h am katta aham iyatga ega. Fonetik tam oyil yangi o'zb ek im losining yetakchi tam oyili bo'lib, bunga binoan so'zlar va ularning tarkibiy qismi (o'zak va qo'shim chalar) ko'proq talaffuziga m uvofiq yoziladi. O 'zak va qo'shim chalam i to 'g 'ri yozish m alakasini nazariy asosda shakllantirish fonetik, so 'z yasalishiga oid gram m atik bilim larni maqsadga m uvofiq tatbiq etishni talab qiladi. Shuning uchun so'zning m orfem ik tarkibini o'rganishning m uhim vazifalaridan biri o 'z a k va q o'sh im ch alam i to 'g 'ri yozish m alakasini shakllantirish u c h u n zarur bo'lgan bilim va ko'nikm alar asosini yaratish hisoblanadi. 6. S o 'z n in g m orfem ik tarkibini o'rgan ish o 'q u v c h ila m in g aqliy qobiliyatini o 'stirishda, xususan, til birligi sifatida so 'zn i ongli bilib olish u c h u n zarur bo'lgan m axsus aqliy k o ‘nikm alarni sh ak llan tirishd a h am aham iyatli. O 'qitu v ch ining vazifasi ta ’lim jaray o n id a bilim ni o 'z la sh tirish bilan o 'q u v ch ilard a aqliy faoliyatni o 'stirad ig a n , analiz, taq qo slash k o 'n ik m alarin i shakllantiradigan sharoit yaratish hisoblanadi. Download 48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling