K. B. Urazov, S. V. Vaxidov boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xu su si yatl ari

Dehqonchilik tarmog‘i sohalarida yetishtirilgan mahsulotlarning reja va haqiqiy tannarxlari o‘rtasidagi farq
hisob-kitobi

Mahsulot	Miqdori,	1 hirlik tnnnarxi,		so‘m	Summa,	Korr. Schotlar
	s.	reja	haqiqat	farq (+,-)	so* m	m	Kt
Paxta	1500	38000	37000	-1000	-1500000	9110	2010
Don	2250	15500	14000	-500	-1125000	9110	2010
Don chiqiti	1000	7725	8000	+275	+275000
a) sotilaan	800				+220000	9110	2010
b)chorvaga	200				+55000	2020	2010
Somon	2300	150	155	+5	+ 11500
a) sotilgan	300				+ 1500	9110	2010
b) chorvaga	2000				+10000	2020	2010
Pomidor	350	10000	11000	+1000	+350000	9110	2010
Pivoz	200	20000	20600	+600	+120000
a) sotilaan	150				+90000	9110	2010
b) qoldiq	50				+30000	2810	2010
Karam	250	5000	6000	+1000	+250000	9110	2010
Kartoshka	200	32000	33500	+ 1500	+300000
a) sotilaan	150				+225000	9110	2010
b) qoldiq	50				+75000	2810	2010
Sabzi	320	8000	8500	+500	+160000	9110	2010

Ishlab chiqarish xarajatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar maxsus «Ishlab chiqarish xarajatlari to‘g‘risida hisobot»da (18-shakl) jamlanadi.

Buxgalteriya hisobining kombinatsiyalashgan shaklida ishlab chiqarish xarajatlari hisobi quyidagi maxsus reestrlardayuritiladi:

• 
  «Hisobot davri xarajat (sarfjlarini hisobgaolish qaydnomasi»;
  
• 
  «Dehqonchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish xarajatlari vamahsulot chiqishini hisobga olish qaydnomasi».
  

4. 
   Dchqonchilik mahsulotlari tannarxini aniqlash usullari
   

Dehqonchilik ishlab chiqarishida asosiy, yondosh va yordamchi mahsulot tushunchalari bir- biridan farqlanadi.
Asosiy mahsulot degandaqishloq xo'jaligining ixtsoslashgan sohasini yuritishda yeti shtiri 1 ishi bosh maqsad qilib olingan mahsulot turi tushuniladi.
Yondosh mahsulot asosiy ekinlardan asosiy mahsulotlar bilan bir vaqtda olinadi va iste'mol xususiyatlariga ko‘ra asosiy mahsulotga o‘xshash mahsulotdir.
Yordamchi mahsulot - bu asosiy mahsulot bilan bir vaqtda olinadigan, ammo xususiyatiga ko‘ra ikkinchi darajali mahsulot.
Dehqonchilikda har bir alohida qishloq xo‘jalik ekinidan olinadigan mahsulot turi kalkulyatsiya obyekti hisoblanadi. Bir ekindan ayni bir vaqtda turli xususiyatdagi mahsulot olinishi tufayli dehqonchilik mahsuloti tannarxini kalkulyatsiya qilishda bevosita va bilvosita usullardan foydalaniladi. Chunonchi, xarajatlarni mahsulot tannarxiga bevosita o‘tkazish usuli bir ekindan faqat bitta mahsulot turi olinadigan hollarda foydalaniladi. Bunda bir birlikning tannarxi mazkur ekinni yetishtirishga sarflanganjami xarajatlar summasini olingan mahsulot miqdorigabo‘lish orqali topiladi. Ayrim qishloq xo‘jalik ekinlaridan turli mahsulotlar olinganda alohida mahsulot turlari birligi tannarxini aniqlashdajami xarajatlarni umumiy bo‘lgan belgilaridan birining miqdoriy qiymatiga mutanosib taqsimlash usuli qo‘llaniladi.
Dehqonchilik mahsulotlari tannarxini hisoblash xususiyatlarini ulaming ayrim turlari bo‘yicha ko‘rib chiqamiz.
Don ekinlari. Don ekinlarini ekish vayig‘ishtirish xarajatlari (donni xirmonda tozalash va quritish xarajatlari qo‘shilib) don, don chiqitlari va somonning tannarxini tashkil qiladi. Don va don chiqitlaming tannarxini aniqlash uchun, awalambor, unga tegishli jami xarajatlarda somonning belgilangan qiymati chegirib tashlanadi. Qolgan xarajatlar don va don chiqitlarining tannarxini tashkil etadi. Donning tannarxini aniqlash uchun don chiqitlari (laboratoriyadaaniqlangan donning miqdoriga qarab) sof donga aylantiriladi. So‘ngra ularga tegishli jami xarajatlar shartli don miqdoriga boiinib 1 sentner (ts) donning tannarxi aniqlanadi. Yuqoridagi tartibga ko‘ra don bo‘yicha bir birlik (1 ts) mahsulotning haqiqiy tannarxi joriy hisob registrlari ma’lumotlari bo‘yicha quyidagi formula asosidahisob- kitobqilinadi:
Th =
(D + CHdm)
bu yerda:
Xj - jami xarajatlar (2012 schotning bosh qoldig‘i va debet aylanmasi summalari birgalikdaolinganda);
To - yil oxirigatugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari;
Srt - somonning reja qiymati;
D - donning miqdori (ts.);
Chdm - chiqitning donga aylantirilgan miqdori (ts.).
0‘znabatida:
Ch x F
CHilm = ,
100 %
bu yerda: Ch - don chiqiti miqdori (ts.); F-chiqitdandonchiqishfoizi.
Misol. Kuzgi bug‘cloy hosili yig'ishtirib va tozalab olingandan keyin 1000 s don, 200 s don chiqiti va 600 s somon olingan, deylik. Ushbu xosilni yetishtirish va xirmonda tozalash uchun 13600000 so ‘m sarflangan. Somonning me ’yoriy xarajatlar qiymati 600000 so'mni tashkil etadi. I s somonning tannarxi esa - (600000:600) 1000 so'mni tashkil etch. U holda don va don chiqitiga tegishli xarajatlar 13000000 (13600000-600000) so ‘mga teng.
Don chiqiti (chori)ni donga о ‘tkazish foizi-50 % desak, и holda donga aylantirilgan chiqit miqdori 100 ts (200*50 %),jami shartli don miqdori esa 1100 s (1000+100) ga teng.
1 s shartli donning tannarxi 11818 so'mni (13000000 : 1100) tashkil etadi.
Somon kabi jo‘xoripoya bargi, g‘o‘zapoya, kungaboqar tupguli, karam bargi, shox-shabba (tut) va boshqa yordamchi mahsulotlaming tannarxi ushbu mahsulotlami yig‘ishtirish, presslash, tashish, g‘aramlash va tayyorlashga oid boshqa ishlar xarajatlari asosida belgilangan me’yorlar bo‘yicha ularga sarflangan xarajatlardan kelib chiqib aniqlanadi.
Poliz ekinlari. Poliz ekinlari bo‘yicha xarajatlar umumiy holda olib borilganda ulaming ayrim turlari bo‘yicha 1 se. hosilning tannarxi o‘stirish va hosilni yig‘ ishtirishga taalluqli barcha xarajatlami mahsulot massasiga taqsimlab aniqlanadi. Bunda xarajatlar ayrim ekinlarga mahsulot realizatsiyasidan tushgan daromadga mutanosib taqsimlanadi. Chunonchi,
sabzavotchilik sohasida alohida mahsulot turiga to‘g‘ri keladigan haqiqiy xarajatlar (Mx) har bir mahsulot sotish qiymatini jami sabzavotlami sotishdan olingan sof tushumdagi hissasiga (Sx) qarab quyidagicha aniqlanadi:
Xj x Sx
Mx = ,
100%
o‘znavbatida:


C in
x 100 %
Sx =
Sjm
bu yerda: