K. B. Urazov, S. V. Vaxidov boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xu su si yatl ari

Chorvachilik sohasida yordamchi mahsulot deganda asosiy mahsulot bilan bir vaqtda olinadigan, ammo xususiyatiga ko'ra ikkinchi darajali mahsulot tushuniladi, masalan go'ng, pat, qil, teri va boshqalar.
Chorvachilikda uning har sohasi. bu sohalaming alohida vo‘nalishlarida kalkulyatsiya obyekti bo'hb turii mahsulotlar hisoblanadi. Quyida chorvachilikning ayrim sohalari va yo‘nalishlarida mahsulot tannarxini aniqlash usullari vatartibiga to‘xtalamiz.
Sut yo‘nalishidagi yirik shoxli qoramolchilik. Sut yo‘nalishidagi yirik shoxli qoramolchilik sohasida kalkulyatsiya obyekti sut va nasi (buzoq) hisoblanadi. Bu sohada tannarxni kalkulyatsiya qilish birligi 1 sentner sut hamda bir bosh nasi (buzoq) hisoblanadi. Ushbu mahsulotlaming tannarxini ikkita usulda aniqlash mumkin:
1 -usul - shartli mahsulot tannarxi orqali hisoblash usuli.

2. 
   usul-har bir mahsulot tannarxini individual hisoblash usuli.
   

1 -usul sobiq sovet davrida keng tarqalgan usul edi. Unga muvofiq sut yo‘nalishidagi qoramolchilikdasut asosiy mahsulot, nasi (buzoq) esa sutga tenglashtiriladigan shartli mahsulot, deb qaralar edi. Olingan nasi (buzoq)

5. 
   koelYitsiyentdashartli mahsulotga, ya’ni sutgatenglashtirilar edi. 1 sentner sut va 1 bosh naslning tannarxini aniqlash uchun ushbu usulda dastlab sut yo‘nalishidagi qoramolchilikka sarflangan jami haqiqiy xarajatlardan olingan yordamchi mahsulotlar (go‘ng va boshqalar)ning qiymati chegirib tashlanadi. Shundan so‘ng, topilgan haqiqiy xarajatlar sutga aylantirilib olingan mahsulotning shartli birlikdagi miqdoriga bo‘ linadi vashuyo‘l bilan 1 sentner sutning tannarxi topiladi. 1 sentner sutning tannarxigaasoslanganholdakeyin 1 bosh naslning qiymati baholanadi.
   

Sut yo‘nalishidagi qoramolchilikda asosiy mahsulot bo‘lgan sut va nasi (buzoq) tannarxining 1 -usulga muvofiq hisob-kitob qilish tartibini quyidagi misolda ko‘rib chiqaylik. Misol. Fermerxojaliginingsutyo ‘nalishidagi asosiy podasini boqish va parvarishlash xarajali 32505 ming so ‘m. YU mobaynida olingan mahsulodar: sut 1200 s, buzoqlar - 40 bosh, go ‘ng 310 t va qil - 0,3 s. Bir tonna go ‘ngning reja tannarxi 4000 so 7n, bir sentner qilning reja tannarxi 50000 so ‘m.
Yuqoridagi shartli ma’lumotlar asosida quyidagi hisob-kitoblami qilamiz.

1. 
   . Yordamchi mahsulotning jami reja tannarxi 1255 ming so‘m (310*4000 + 0,3*50000).
   
2. 
   . Kalkulyatsiya qilinadigan shartli mahsulot (sut)ning miqdori 1260 sentner (1200 + 40* 1,5).
   
3. 
   . Bir sentner sutning tannarxi 24,8 ming so‘m [(32505- 1255)/ 1260].
   
4. 
   . Jami buzoqlarning tannarxi 1488 ming so'm (60*24,8).
   
5. 
   Birbosh buzoqning tannarxi 37,2 ming so'm (1488/40).
   

Sut yo'nalishidagi qoramolchi likdan olingan sut va buzoqning tannarxini aniqlashning 2-usuli hozirgi paytda respublikamizda keng qo'llanilmoqda. Bu usulga muvoliq olingan sut va buzoqtannarxini aniqlash uchundastlab sut yo'nalishidagi qoramolchilkka sarllangan jami haqiqiy xarajatlar (yordamchi mahsulotlar qiymati chegirilgan holda) aniqlanadi. Shundan so'ng jami haqiqiy xarajatlaming 10 foizi buzoq tannarxiga, qolgan 90 foizi sut tannarxiga olib boriladi. Yuqoridakeltirilgan misoldagi ma'lumotlar asosida ushbu usulga ko'ra sut va buzoq tannarxi quyidagicha hisob- kitob qilinadi:

1. 
   jami ishlab chiqarish xarajatlari- 32505 ming so'm;
   
2. 
   tannarxni hisoblashda chegirib tashlanadigan yordamchi mahsulotning qiymati 1255 ming so'm (310*4000 +0,3*50000);
   
3. 
   tannarxni hisoblashga asos qilib olinadigan haqiqiy ishlab chiqarish xarajatlari 31250 ming so'm (32505 - 1255);
   
4. 
   sutning jami tannarxi 28125 ming so'm (31250* 90 %);
   
5. 
   buzoqlarning jami tannarxi 3125 ming so'm (31250 * 10 %);
   
6. 
   1 s sutning tannarxi 23,4 ming so'm (28125/1200);
   
7. 
   1 bosh buzoqning tannarxi 78,1 ming so'm (3125/40).
   

Yirik shoxli qoramollar bolalari hamdaboquvdagi mollami kelgusida parvarish (o'stirish)ga sarllangan xarajatlarni hisob-kitob qilishda kalkulyatsiya obyekti bo'lib ulaming o'sgan vazni va tirik vazni hisoblanadi.
Hisobot yilida mollarning o'sgan vaznini (O'v) ulaming har bir hisob gumhi bo'yicha quyidagi arifrnetik qurilma asosida topish mumkin: