K. B. Urazov, S. V. Vaxidov boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xu su si yatl ari

24.3-jadval
Hisob-kitoblarga izohlar:
* Aksiz solig'i summasi tovar qiymatidan belgilangan foizlar bo'yicha hisoblanadi, ya’ni 2a-satr summasiga 1 b satr x 90 /100;
**QQS summasi tovar qiymati va aksk solig'i birgalikda olingan summadan belgilangan foizlar bo'yicha hisoblanadi, ya’ni (lb + 2a) x20 /100;
*** Bojxona boji gilam bo'yicha mavjud etnas, chunki Turkiya Respublikasi bilan O'zbekiston Respublikasi o'rtasida bojxona boji undirilmasligi bo ‘yicha xalqaro shartnoma mavjud;
****Bojxona yig'imi summasi tovarlaming bojxona qiymatidan (tovar qiymati + aksiz solig'i + QQS) belgilangan foizlarda hisoblanadi, ya’ni (lb+2a+2b) x 25/100;
***** I so'mlik tovarga 10‘g‘ri keladigan sotish bilcm bog'Iiq xarajatlarning о 'rtacha foizi tovarlarni sotib olishga ketgan jami sotib olish xarajatlarini ulanting jami sharlnoma baholaridagi qiymatiga bo'lish va 100 foizga ko'paytirish orqali topiladi. Bizning misolimizda ushbu foiz -10,7 % ni tashkil qiladi.
(93000+63000+126000) / (lOOx 2600 + 200 x3140 + 300 x 4900) xlOO%.
Yuqoridagi hisob-kitoblarga muvofiq topilgan sotib olish qiymati (tannarxi) asosida tovarlar omborlarga kirim qilinishi lozim.
Ulgurji savdo korxonalarida tovarlar xaridorlarga sotish baholarida sotiladi. Tovarlarni sotish bahosi (Sb) o‘z ichiga, asosan, quyidagi ikkita elementni oladi:
1 .Tovarlarni sotib olish qiymati, ya’ni tannarxi (T)- ushbu element, vuqorida aytib o‘tganimizdek, o‘z ichiga tovarlarni shartnomaviy baholardagi sotib olish qiymati hamda ulami sotib olishga doir qo‘shimcha xarajatlami oladi.
2. Savdo ustamasi (Su).
Demak, tovarlarni sotish bahosini matematik qurilma sifatida quyidagicha ifodalash mumkin:
Sb = T + Su
Savdo ustamalari ulguij i savdo korxonalarining dsosiy daromad manbai hisoblanadi. Savdo ustamalari ko‘rinishida olingan daromad (D) ulgurji savdo korxonalarida tovarlaming sotish baholaridagi qiymati (Sq) va sotish tannarxi (St) o‘rtasidagi farqdan iborat bo‘ladi, ya’ni D = Sq - St
Ulgurji savdo korxonalarida tovarlaming sotish baholarini belgilashda quyidagi tartiblargaamal qilinishi lozim.

1. 
   Savdo ustamalarining chegaralari davlat tomonidan belgilanmagan tovarlar bo‘yicha sotish baholari kelishuv shartnomalariga muvofiq belgilanadi. Bunday tovarlar bo‘yicha ulaming sotish baholari shartnomalarda qaf i summada yoki baza deb olingan sotib olish qiymati (tannarx) ustiga kelishilgan savdo ustamalari foizini ko‘rsatishyo‘li bilan belgilanadi.
   
2. 
   Savdo ustamalari me’yorlarining chegaralari davlat tomonidan belgilangan ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘ lgan iste’moltovarlarining alohida turlari (bunday harakt yerdagi iste’mol tovarlari sifatida respublikamizda un, o‘simlik yog‘i va shakar hisoblanadi) bo‘yicha sotish baholari 0‘zbekiston Respublikasi Yazirlar Mahkamasining 2001-yil 31- oktabrdagi “Ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan iste’mol tovarlari bilan savdo qilislini tartibga solishgadoirqo'shimchachora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 433-son qarori va ushbu qarorga asosan 0‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish Davlat Qo‘mitasi va Davlat Soliq Qo‘mitasining qo‘shma qarori bilan tasdiqlangan hamda 0‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 2001 -yil 13- noyabrda 1083- son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan «Ijtimoiy ahamiyatga ega boigan iste’mol tovarlarining alohida turlari (un, o‘simlik yog‘i va shakarjga savdo tashkilotlari tomonidan cheklangan savdo ustamalarini qodlash tartibi to‘g‘risidaNizom» ga asosan baza deb olingan sotib olish qiymatidan ulguiji va chakana savdo ishtirokchilarining sonidan qat’i nazar 25 foizdan ko‘p bo‘lmagan miqdorni e’tiborga olgan kelishuv shartnomalariga muvofiq belgilanadi. Ushbu Nizomda belgilangan tartibga ko‘ra ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan iste’mol tovarlarining alohida turlari (un, o‘simlik yog‘i va shakar) bo‘yicha savdo ustamalarining belgilangan eng ko‘p miqdori ulgurji-chakana savdo bo‘g‘inlari o‘rtasida ulaming sonidan qat’i nazar bo‘linishi, shuningdek sotishjarayonidaqatnashayotgan har bir ishtirokchi (bo‘g‘in) o‘zining schot-fakturasini toMdirishda belgilangan tartibga amal qilishi shart.
   

3. Savdo ustamalari me’yorlarining chegaralari davlat tomonidan belgilangan dori-darmon vositalari va tibbiyot buyumlari bo‘vicha sotish baholari 0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 14- yanvardagi “Dori-darmon vositalari va tibbiyot buyumlari sotishni tartibga solish to'g‘risida” gi 1 -son qarori, 2000-yil 5-avgustdagi “Ichki bozomi dori - darmon vositalari va tibbiyot buyumlari bilan ta’minlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 307-son qarori hamda 0‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 2000-yil 29-sentabrda 974- son raqam bilan ro‘yxatga olingan “Dori-darmon vositalari va tibbiyot buyumlarini sotishda savdo ustamalarini qo‘llash tartibi to‘g‘risidaNizom”ga muvofiq ulaming keltirish manbalariga ko‘ra baza deb olingan sotib olish qiymatidan ulguiji va chakana savdo ishtirokchilarining sonidan qat’i nazar kelishuv shartnomalarida quyidagicha belgilanadi:
- 0‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining lisenziyasiga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan import bo‘yicha sotib olingan dori-darmon vositalari va tibbiyot buyumlari bo‘yicha—20 foizdan ko‘p boMmagan miqdomi e’tiborga olgan holda;

• 
  Qolgan dori - darmonlar bo‘yicha esa 50 foizdan ko‘p bodmagan miqdomi e'tiborga olgan holda.
  

Savdo ustamalarini savdo bo‘g‘iiilari o‘rtasidato‘gdi taqsimlanishijuda katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu taqsimot shunday bo'lishi kerakki, u tovarlami, ayniqsa ijtimoiy ahamiyatga ega bodgan iste’mol tovarlari, dori- darmon vositalari vatibbiyot buyumlarini, iste’molchilargayetkazuvchi barcha savdo bo‘gdnlarini daromad olishiga va buning evaziga o‘zlarining xarajatlarini qoplashi va madum miqdordagi foydani olinishiga imkon yaratishi kerak. Savdo ustamalarini birinchi bo‘gdnlarda katta me’yorda qo‘yilishi va belgilangan chegaraviy me’yomi todiq ishlatilib qo‘yilishi oxirgi savdo bo‘gdnida tovarlarni savdo ustamasi bilan sotish huquqini yo‘qolishiga, buning evaziga ulami sotishdan daromad emas, balki zarar ko‘rishga olibkelishi mumkin.

3.