K. B. Urazov, S. V. Vaxidov boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xu su si yatl ari

Tovarlarni sotishdan olingan daromadlarni hisobot davri oxirida moliyaviy natijalar schotiga о ‘tkazilishiga:

Debet 9020 «Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar»
Kredit 9910 «Yakuniy moliyaviy natija»

7. 
   Sotilgan tovctrlar tannarxini hi so hot ciavri oxirida moliyaviy natijalar scholigci о ‘tkuzilishiga:
   

Debet 9910 «Yakuniy moliyaviy natija»;
Kredit 9120 «Sotilgan tovarlaming tannarxi».
Sotilgan tovarlar xaridorlar tomonidan tnrli sabablarga ko‘ra qaytarilishi mumkin. Bunday hollarda qaytarilgan tovarlar omborlarga son va si tat j ihatdan qaytakirimqilinadi. Shuningdek, sotishdan olingan daromad va sotish tannara summalarigaquyidagichatuzatish yozuvlari beriladi (24.5-jadva):

5. 
   -jadval
   

Tovarlarning qaytarilishiga doir operatsiyalarni schotlarda aks ettirish tartibi ,

№	Opcrutsi vanina mazniuni	Summa	Schutlar		Asos
			korrespondensiyasi
			Debet	Kredit
1.	Xaridorlardan kelib tusbgan	300000	6310	5110	Bank
	oldindan to'iov summasi qavtarilishi				ko'ehirmasi
2.	Xaridorlar tomonidan qavtarilgan	2000000	9040	4010.	Schot-faktura
	tovarlarning sotish bahosidagi			4110.
	qivmati			4020
3.	Qaytarilgan tovarlar tannarxini				Schot-faktura,
	ifodalovchi summa: a)				kirim
	tovarlarning sotib olish baliosidasi				dalolatno-
	summasi;	1600000	2910	9120	masi
	b) qavtarilgan tovarlarga to‘g‘ri keluvchi sotib olishga doir qo‘shimcha xarajatlar summasi	150000	1520	9120
4.	Xaridorga kelib tushgan oxirgi	1700000	4010.	5110	Bank
	to'iov qaytarilishi		4110. 4120		ko'ehirmasi
5.	Qaytarilgan tovarlar bo'yicha sotishdan olingan daromad kamaytirilishi (9040 schotni yoptlishiga)	2000000	9020	9040	Bosh kitob

Tovarlarni ichki almashuvining hisobi. Tovarlami omborlar o‘rtasidagi ichki almashuviga unga guvohlik beruvchi ichki nakladnoylar asosida quyidagicha yozuv qilinadi:
Debet 2910 «Ombordagi tovarlar» (oluvchi);
Kredit 2910 «Ombordagi tovarlar» (beruvchi).
Omborlardan tovarlami xususiy chakana savdo do‘koniga berilishida buxgalteriya va marketing bo‘limi ulami chakana sotish baholarini aniqlab beradi. Chakana sotish bahosiga tovaming ta’minotchidan sotib olgan bahosi, tovami sotib olishga sarflangan qo‘shimcha xarajatlaming hissasi, shuningdek sotib olish tannarxi iistiga qo‘yiladigan savdo ustamasi kiritiladi. Misol: ombordan savdo do 'koniga l0 dona bolalar kostyumi berildi, lining har birining sotib olish bahosi 20000 so ‘m, ushbu о ‘nta kostyumga to'g'ri keladigan sotib olishga doir qo ‘shimcha xarajadorningsummasi 5000 so ‘m, demak, xar bir kostyumga to ‘g ‘ri keluvchi xarajat summasi -500 so ‘m. Kostyumlarni savdo do ‘koniga berishda sotib olish tannarxi ustiga 10% ustama qo ‘yildi, ya ’ni har bir kostyum bahosi ustiga qo ‘yiladigan ustama -2050 so ‘m. Ichki almashuv nakladnoyida tovarlarning narxi 20000 so ‘m qilib ко 'rsatiladi. Savdo do ‘koniga kirim qilish dalolatnomasida tovarning kirim bahosi 22550 so ‘in (20000+500+2050), jami summa 225500 so ‘m (22550 *10) etib ко ‘rsatiladi.
Buxgalteriyada ushbu hujjatlar asosida tovarlarni ombordan savdo do‘koniga kirimiga quyidagi yozuvlar qilinadi:

• 
  tovarlarni sotib olish bahosidagi qiymatiga:
  

Debet 2920 «Chakana savdodagi tovarlar» -200000so‘m;
Kredit 2910 «Ombordagi tovarlar» -200000so‘m.

• 
  sotib olishga doir qo ‘shimcha xarajatlarning tovarning sotish bahosiga kiritilishiga:
  

Debet 2920 «Chakana savdodagi tovarlar» - 5000 so‘m; Kredit 1520 «Tovarlarni sotib olishga doir qo‘shimcha xarajatlar» - 5000 so‘m.

• 
  tovarlarga qo ‘yilgan savdo ustamasi summasiga:
  

Debet 2920 «Chakana savdodagi tovarlar» -20500 so‘m;
Kredit 2980 «Savdo ustamasi»-20500 so‘m.
Tovarlarning boshqa chiqimlarining hisobi. Ulgurji savdo
korxonalari o‘zlarining tovarlarini boshqa korxona va tashkilotlarga investisiya sifatida kiritishlari, bepul berishlari, xo‘jalik maqsadlarida ishlatilganligi va boshqa sabablarga ko‘ra hisobdan chiqarishlari ham mumkin. Harakatdagi me’yoriy hujjatlarga muvofiq ushbu xarakterdagi operatsiyalar ham tovarlarni sotish va sotilgan tovarlarning tannarxi schotlari orqali quyidagicha aks ettiriladi (24.6-jadval).
Ulgurji savdo korxonalarida o‘zga tashkilotlarga tegishli bo‘lgan va vaqtinchalik mas’ul saqlashga shartnoma asosida qabul qilingan tovar- moddiy boyliklaming hisobi balansdan tashqari 002 «Mas’ul saqlashga qabul qilingan tovar-moddiy boyliklar» schotida qabul qilish - topshirish dalolatnomalari yoki schot-fakturalarda ko‘rsatilgan baholarda olib boriladi. Ushbubaliolardatovar-moddiy boyliklaini mas’ul saqlashga kirim qilinishi ushbu schotning debetida, qaytarilislii esa ushbu schotning kreditida aks ettiriladi. Mas’ul saqlashgaqabul qilingantovar-moddiy boyliklaming tahliliy hisobi korxonalar bo‘yichaulaming tovar-moddiy boyliklari uchun ochilgan kartochkalarda, partion kartalarda olib boriladi.

6. 
   jadval
   

Tovarlarning boshqa chiqirnlarini schotlarda aks ettirish tartibi

jYi!	Operatsivnning mazmtini	Stimnia	Scliotlar		Asos
			korrespomlensivasi
			Dcbef	К red it
1.	Tovarlarni investisiya sifatida kiritilishi: kelishuv qiymati tovarlarning tannarxi bo'yicha hisobdan chiqarilishi v)investisiyadan ko'rilgan daromad summasini hisobot davri oxirida	500000 450000	0610­ 0690 9120	9020 2910. 1520	Ta'sis hujjatlari, schot faktura, bosh kitob ma'iumotlari
	moliyaviy natijalar schotiga o'tkazilishi	500000	9020	9910
	g)investisiya sifatida kiritilgan tovarlar tannarxini hisobot davri
	oxirida moliyaviy natijalar schotiga o*tkazilishi	450000	9910	9120
2.	Tovarlarni bepul berilishi: a)kelishuv qiymatiga bjtannarxiga v)bepul berishdan ko'rilgan zarar	100000 100000	4010 9120	9020 2910, 1520	Qaror, shartnoma, schot-faktura
	summasiga	100000	9430	4010
3.	Xo'jalik inventarlariga aylantirilgan tovarlar tannarxi	60000	1080 9120	9010 2910	Qaror. dalolatnomasi

7. 
   Ulgurji savdo korxonalarida tovar-moddiy boyliklar inventarizatsiyasi va uning natijalarining hisobi
   

19-son BHMS¹² ga muvofiq ulgurji savdo korxonalarida tovar va taralar quyidagi hollarda inventarizatsiya qilinishi lozim:

• 
  qayta baholanganda;
  
• 
  moddiy javobgar shaxslar almashganda;
  
• 
  o‘g‘rilik, o‘zlashtirish va buzilishlar aniqlanganda;
  
• 
  tabiiy ofatlar, yong‘in va boshqa favquloddagi holatlarda;
  
• 
  xo‘jalik yurituvchi subyektni tugatilishi, boshqa korxonalar tarkibiga qo‘shilishi va qonun hujjatlarida ko‘zda tutilgan boshqa holatlarda.
  

Tovar va taralar inventarizatsiyasining hisobot yilida o'tkazilishi lozim bo'lgan majburiy soni, ularni oTkazish sanalari, doimiy harakatdagi inventarizatsiyakomissiyasi va bir marotabalik ishchi inventarizatsiya komissiyalarining tarkibi ulgurji savdo korxonasi rahbarining buyrug‘i, farmoyishi yoki qarori bilan belgilanadi. Korxona buxgalteriyasida «Inventarizatsiyani о'tkazish to‘g‘risida buymq 1 arni bajarilishini nazorat qilish kitobi» yuritiladi.
Tovar va taralar inventarizatsiyasini o‘tkazish savdo korxonasi rahbari buyrug‘iga asosan moddiy javobgar shaxslardan Inventarizatsiyani boshlash sanasiga hisobot tuzib berish, shuningdek ushbu hisobotga barcha kirim va chiqim hujj atlari kiritilganligi, Inventarizatsiyani boshlashga to‘ siqlik qiladigan hechqanday obyektiv sabablaryo‘qligi to‘g‘risidatilxat olishdan boshlanadi. Inventarizatsiyakomissiyasi raisi oxirgi hisobotga ilovaqilingan barcha kirim va chiqim hujjatlariga «Inventarizatsiyagacha hisobotga kiritilgan» yozuvni va sanani qo‘yadi hamda ularni imzolaydi. Oxirgi hisobot asosida korxona buxgalteriyasi inventarizatsiya boshlanish sanasiga tovar va taralar bo‘yicha hisob ma’lumotlarini aniqlab beradi.
Omborlardagi tovar va taralarni inventarizatsiya qilishdan oldin inventarizatsiyakomissiyasi quyidagi ishlami amalga oshiradi:

• 
  tovar va taralar joylashgan binolardagi qo‘shimcha kirish va chiqish eshiklarini plombalaydi;
  
• 
  barcha tortish va oichash asboblarining sozligini tekshiradi;
  
• 
  tovar va taralarni sanash, o‘ lchash oson bo‘ lish uchun ulaming nomi, navi, o‘lchami va boshqa belgilari bo‘yicha alohida guruhlarga va joylarga ajratadi;
  
• 
  ta’minotchilaming tarn va boshqa o‘rov materiallarida keltirilgan va ochilmagan (buzilmagan) holda turgan tovarlar alohida joylarga taxlanadi;
  
• 
  o‘zga yuridik shaxslaming mas’ul saqlashda bo‘lgan tovar-moddiy boyliklarning ro‘yxati olinadi va ular tekshirish uchun alohida joyga taxlanadi;
  

Bir nechta omborlarda saqlanayotgan tovar-moddiy boyliklar ma’lum ketma-ketlikda inventarizatsiya qilinadi. Bir xonadan ikkinchisigao‘tilganda tekshirishdan o‘tkazilgan xona qulflanishi va inventarizatsiya tugaguncha plombalanishi lozim.
Tovar va taralaming inventarizatsiyasi о‘lchash, tortish, sanash orqali amalga oshiriladi. Aniqlangan natijalar belgilangan shakldagi «Inventarizatsiya ro‘yxati»ga komissiya a'zolaridan bin tomonidan yozib boriladi. Tovarlarni o‘lchash, tortish, sanash faqat ombor mudiri yoki moddiy javobgar shaxslar brigadasi a’zosi ishtirokida amalga oshirilishi lozim. Inventarizatsiya ro'yxatida har bir tovar bo'yicha uning nomenklatura raqami, artikuli, navi, bahosi, soni ko‘rsatiladi, ro‘yxatning har bir beti oxirida unga yozilgan tovar-moddiy boyliklar tartib raqamining bosh va oxirgi soni ko‘rsatiladi, shuningdek komissiya a’zolari o'z imzolarini qo‘yadilar.
Inventarizatsiya o‘tkazilayotgan vaqtda kelib tushgan tovar-moddiy boyliklar moddiy javobgar shaxs tomonidan inventarizatsiya komissiyasi ishtirokida qabul qilinadi va ular bo‘yicha alohida «Inventarizatsiya o‘tkazish vaqtida kelib tushgan tovar-moddiy boyliklar» nomli inventarizatsiya ro‘yxati tuziladi.
Inventarizatsiya o‘tkazish vaqtida rahbarning yozma ruxsati bilan ombordan chiqarilgan tovarlar bo‘yicha komissiya tomonidan alohida «Inventarizatsiya o‘tkazish vaqtida ombordan chiqarilgan tovar-moddiy boyliklar» nomli inventarizatsiyaro‘yxati tuziladi.
Omborlarda mas’ul saqlanayotgan o‘zga yuridik shaxslaming tovar- moddiy boyliklari bo‘yicha alohida «Mas’ul saqlashdagi tovar-moddiy boyliklar» nomli inventarizatsiya ro‘yxati tuziladi. Moddiy javobgar shaxslaming bo‘ynida bo‘lgan, lekin boshqa joylarga mas’ul saqlashga berilgan tovarlar bo‘yicha ham alohida ro‘yxat tuziladi. Ushbu ro‘yxatga ma’lumotlarchiqimhujjati asosida kiritiladi. Komissiya tovarlar mas’ul saqlanayotgan joydagi korxonadan ushbu tovarlar bo‘yicha alohida inventarizatsiya ro‘yxatini talab qilib oladi va undagi ma’lumotlami o‘zlari tuzgan inventarizatsiya ro‘yxati ma’lumotlari bilan taqqoslaydi.
Inventarizatsiya varaqalari ikki nusxada tuziladi, moddiy javobgar shaxslar almashilayotganda yoki huquqni muhofaza etish organlari, auditorlik tashkilotlari ishtirokidagi hollarda esa uch nusxada tuziladi.
Qayta baholash maqsadida o‘tkazilgan inventarizatsiya natijalari komissiya tomonidan «Qayta baholash dalolatnomasi» bilan rasmiylashtiriladi
Inventarizatsiya komissiyasi tomonidan to‘liq rasmiylashtirilgan va buxgalteriyaga taqdim etilgan inventarizatsiya ro‘yxati ma’lumotlari buxgalteriyada hisob ma’lumotlari bilan taqqoslanadi va inventarizatsiya natijalari aniqlanadi. Buning uchun maxsus «Taqqoslama qaydnoma»
tuziladi, unga har bir chetlanish aniqlangan tovar va tara bo‘yicha quyidagi ma’lumodar yoziladi: tovaming nomi, navi, artikuli, o‘lchov birligi, bahosi, haqiqiy soni va summasi, hisobdagi soni va summasi, kamomad yoki ortiqchaning soni va summasi. Ushbu qaydnoma komissiya raisi, bosh hisobchi, ombor mudiri tomonidan imzolanadi va korxona rahbariga tasdiqlash uchun taqdim etiladi
Rahbaming qarori inventarizatsiya natij alarini buxgalteriya hisobida aks ettirishga asos bo‘ladi. Inventarizatsiya natijalari hisobda quyidagi yozuvlar bilan aks ettiriladi (24.7-jadval).
0‘tkazilgan inventarizatsiya natijalari bo‘yicha tovar va taralaming ombor hisobi registrlariga (kartochkalar, kitob, qaydnomalar) tuzatish yozuvlari qilinishi, shuningdek ular moddiy javobgar shaxslaming inventarizatsiyadan keyin tuzilgan birinchi tovar hisobotlarida mos ravishda kirim va chiqim qismlarda alohida qatorda aks ettirilishi lozim.

6. 
   jadval