K. B. Urazov, S. V. Vaxidov boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xu su si yatl ari

usul. Tovarlarni sotib olinishini maxsus schotda,ya’ni 1510 «Tovar moddiy boyliklarni sotib olinishi» schotida hisobga olish usuli. Ushbu schotda tovarlar uzluksiz hisob tizimiga muvofiq sotib olish baholarida, yami tannarxi bo^;yicha aks ettiriladi. Qiymat tamoyiliga muvofiq tovarlarning tannarxiga ulami ta’minotchilardan sotib olish baholaridagi qiymati va sotib olishga doir barcha qo‘shimcha xarajatlar (tashib keltirish, brokerlik, bojxona va boshqa xarajatlar) kiritiladi. Sotib olishga doir barcha xarajatlar oldin 1510 «Tovar- moddiy boyliklarni sotib olinishi» schotida to‘planadi va tovarlar omborga kirim qilingach ushbu schot 2910 «Ombordagi tovarlar» schotiga yopiladi.

Ulguiji savdo korxonalariga tovarlarni ta'minotchilardan sotib olinishi va kirim qilinishiga doir operatsiyalar ushbu usullarda schotlarda quyidagicha aks ettiriladi (24.4-jadval).

4. 
   jadval
   

Tovarlar kirimini turli usullarda schotlarda aks ettirish tartibi

Л*	Opcratsivaning	Sum ma			1-usul		2-usul		Asos
	mazmuni	1-usul	2-usul	Dcbet		Kredit	Debet	Kredit
1	Ta'minotchilardan sotib olingan tovarlarning sotib olish qivmatidagi sunimasi	4000000	4000000	2910		6010	1510	6010	Schot- faktura
2.	Transport tashkilotining tovarlarni tashib keltirish bo'yicha ko'rsatgan xizmatlari summasi	100000	100000	2910		6010	1510	6010	Schot- faktura
3.	Brokerlik, vositachilik. sertifikatlash va boshqa tovarlarni sotish holiga keltirish bog'liq xarajatlar sunnnasi	300000	300000	2910		6990	1510	6990	Schot* faktura
4	Import tovarlar bo'yicha bojxona to'lovlari (aksiz, QQS. bojxona boji, bojxona vig'imi) summasi	900000	900000	2910		6410. 6990	1510	6410. 6990	BYUD
5.	Sotib olingan tovarlarni omborlarga sotib olish qiymati. ya’ni tannarxi bo'yicha kirim qilinishiga		5200000				2910	1510	Kirim dalo- latno- masi
	Jami tovar qiymati	5200000	5200000

Yuqoridagi yozuvlardan ko‘rinib turibdiki, ta’minotchilardan kelib tushgan tovarlarning sotib olish va omborlarga kirim qilish qiymati har ikkala usuldaham bir xil summani, ya’ni 5200000 so‘mni tashkil etdi.

Tovarlami omborgakirimi qilinishida son va sifat j ihatdan chetlanishlar aniqlanganda ularning haqiqatda qabul qilingan summasiga yuqorida keltirilgan (1) yozuv beriladi. Tovar hujjatlaridan chetlanishlar summasiga ta’minotchilargada’vo bildiriladi. Da’vo summasiga 21-son BHMS ga muvofiq da’vo xatiga asosan quyidagi yozuv beriladi:
Debet 4860 «Da’volar bo‘yicha olinadigan schotlar»;
Kredit 6010 «Ta’minotchi vapudratchilargato’lanadigan schotlar»; 6990 «Boshqa kreditorlik qarzlar»;
1520 «Tovar-moddiy boyliklami sotib olinishi».
Kirim qilingan tovarlar turli sabablarga ko‘ra ta’minotchilarga qaytarilganda yuqorida keltirilgan (1) yozuv qizil rang bilan berilishi (stomo qilinishi) yoki ushbu yozuv teskari berilishi mumkin, ya’ni:
Debet 6010 «Ta’minotchi va pudratchilarga to‘lanadigan schotlar» yoki 1520 «Tovar-moddiy boyliklami sotib olinishi»;
Kredit 2910 «Ombordagi tovarlar».
Qaytarilgan tovarlar bo‘yicha sotib olishda qilingan qo‘shimcha xarajatlar (transport, brokerlik, bojxona toTovlari) bo‘yicha xizmat ko‘rsatgan tashkilotlarga ularning aybi boTmaganda da’vo bildirib bo‘lmaslik mumkin. Shuning uchun qaytarilgan tovarlarga to‘g‘ri keladigan sotib olishga tegishli boTgan qo‘shimcha xarajatlar zarar sifatida 9430 «Boshqa operasion xarajatlar» schotigaolibborilishi lozim, ya’ni: Debet 9430 «Boshqa operasion xarajatlar»;
Kredit 1520 «Tovarlami sotib olishga doirqo‘shimcha xarajatlar». Sotib olishga doir qo‘shimcha xarajatlar bo‘yicha da’vo bildirilganda quyidagi buxgalteriyayozuvi qilinadi:
Debet 4860 «Da’volar bo‘yicha olinadigan schotlar»;
Kredit 1520 «Tovami sotib olinishiga doir qo‘shimcha xarajatlar». Ulguiji savdo korxonalariga tovarlar ta’minotchilardan tashqari boshqa manbalardan ham kelib tushushi mumkin, masalan, savdo korxonalarining ishlab chiqarish sexlaridan, shu’ba va qaram xo‘jalik jamiyatlaridan (agar ulgurji savdo korxonasi bosh korxona hisoblansa), ta’sischilardan, shuningdek boshqa yuridik va j ismoniy shaxslardan bepul va qarzga olinishi mumkin. Ushbu operatsiyalar schotlarda quyidagicha aks ettiriladi.

1. 
   Xususiy ishlab chiqarish sexlaridan kirim qilingan tovcirlarning ishlab chiqarish tannarxidagi qiymatiga:
   

Debet 2910 «Ombordagi tovarlar»;
Kredit 2010 «Asosiy ishlab chiqarish»;
2310 « Yordamchi ishlab chiqarish».

2. 
   Shu’ba va qaram xojalik jamiyatlaridan sotib olish baholaridagi qiymatiga:
   

Debet 2910 «Ombordagi tovarlar»;
Kredit 6110 «Alohida bo'linmalarga to‘lanadigan schotlar»;
6120 «Shu’ba va qaram xo‘jaliklarga to‘lanadigan schotlar».

3. 
   Ta’sischilardan kelib tushgan tovarlarning kelishuv baholaridagi qiymatiga:
   

Debet 2910 «Ombordagi tovarlar»
Kredit 4610 «Ta‘ sischilaming ustav kapitaliga badallar bo‘yicha qarzlari».

4. 
   Xorijiy ta ’sischilardan ta ’sis badali sifatida kelib tushgan tovarlar bo ‘yicha
   

1. 
   korxonaro‘yxatdan o‘tgan sanadagi kurs bo‘yichahisoblangan kirim bahosidagi qiymatga:
   

Debet 2910 «Ombordagi tovarlar»;
Kredit 4610 «Ta‘ sischilaming ustav kapitaliga badallar bo‘yicha qarzlari».

2. 
   Kelib tushish va ta’sis sanalari o‘rtasida vujudga kelgan kurs farqlari summasiga:
   

Debet 2910 «Ombordagi tovarlar»;
Kredit 8420 «Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqlari».

5. 
   Bepul olingan tovarlarning kelib tushish bahosidagi qiymatiga:
   

Debet 2910 «Ombordagi tovarlar»;
Kredit 8530 «Bepul olingan mulk».

6. 
   Qarzga olingan tovarlarni kelishuv baholardagi qiymatiga:
   

Debet 2910 «Ombordagi tovarlar»;
Kredit 6820 «Qisqa muddatli qarzlar».

7. 
   Tovarlar sotilishi va boshqa chiqimlarining hisobi
   

Tovar sotilishining hisobi. Ulgurji savdo korxonalari tovarlarni o‘zlarining distribyutorlariga (chakana savdo korxonalari, yakka tartibdagi tadbirkorlarga), shuningdek boshqa tovarlarni o‘z xo‘jalik maqsadlarida foydalanuvchi tashkilot va muassasalarga tuzilgan shartnomalar asosida kelishuv baholarida yirik va mayda partiyalar bilan naqd pulsiz hisob- kitoblar asosida sotadilar. Tovarlami ulgurji sotishdan olingan daromadlar, shuningdek sotilgan tovarlar tannarxini hisobga olish uchun 21-son BHMSda 9020 «Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar» va 9120 «Sotilgan tovarlamingtannarxi» schotlar ko‘zdatutilgan. Ushbuschotlar orqali tovarlarni sotilishidan olingan daromadlar va sotilgan tovarlar tannarxini hisobga olish quyidagicha amalga oshiriladi:

1.