K berdimuratova

Demografiyahq problema. Adamzattin’ rawajlamwinm’ en’ a’hmiyetli problemalarinin’ arasinda du’nyanm’ ko’plegen regionlannda ha’dden tis xaliqtm’ ko’pligin payda etip turg’an basqanlmaytug’in da’rejede xaliqtm’ saninin’ o’siwin ahp qarawg’a boladi. Misali, keyingi min’ jilhqlar ishinde Jer xalqimn’ sani 15 ret o’sti ha’m bu’gingi ku’ni shama menen 6 mlrd. adamdi quraydi. En’ birinshi o’sim 700 jil ishinde bolsa, ekinshi o’sim —150 jilda, u’shinshisi—100 jilda ha’m keyingisi—40 jilg’a jeter jetpes waqit ishinde iske asirildi (1956-jiI Jerde tek g’ana 2,8 mlrd. adam jasaytug’m edi). XX a’sirdegi jer shari xalqimn’ tez pa’t penen o’siwi (demografiyahq jariliw degen at penen belgili) tek g’ana biologiyaliq mzamJardin’ ha’reketinin’ na’tiyjesi bolip qoymay, al ol ten’ salmaqli emes tu’rdcgi, stixiyah ja’miyetlik rawajlamwdin’ ha’m teren’irek sotsialhq qarsihqlardin’ sebebinde payda boldi. Bul, a’sirese, rawajlamp atirg’an ellerde ayqin tu’rde o’zinin’ ko’rinisin tapti.
Bul jerde o’liwshiliktin’ to’men da’rejede boliwi joqan da’rejedegi luwiliwshiliq penen birge alip banladi. Al miynet o’nimdarlig’i, awil xojalig’inin’ rawajlaniw da’rejesi, xaliqtm’ sawatlilig’i, uliwma ma’deniy da’rejesinin’ rawajlamwi h.b. ko’rsetkishleri boymsha bul jerlerdin’ xalqimn’ basim ko’pshiligi awir jag’daydi basinan keshirmekte.
Bilimlendiriw problemasi. Demografiyaliqjariliwdin’ basqa a’hmiyetli sebebi bilimlendiriw problemasi menen baylanisii. Egerde protsentlik qatnasta sawatsiz adamlardin’ sani du’nyada keyingi waqitlan azaysa, al absolyutlik da’rejede olardin’ sani ko’beymekte. Bul protseste sawatsiz adamlardin’ real o’mirinin’ arxaikaliq semyaliq da’stu’rlerge boysiniwi (diniy ko’zqaraslardan kelip shiqqan an’izlar ja’rdeminde ko’p balahq qollap quwatlaniladi) belgili da’rejede a’hmiyetli oring’a iye. Sonin’ na’tiyjesinde rawajlang’an ha’m rawajlamp atirg’an ma’mleketler arasmdag’i payda bolatug’in u’zilistin’ ken’eyiwi dawam etedi ha’m ol paradokshq jag’dayg’a alip keledi—sawathliq absolyutlik sanlarda o’sken waqtinda sawatsizlardin’ da sani o’sedi.
Demografiyaliq problemalar quramali bolip, olar ken’ tu’rdegi inertsiyaliliqqa iye, sol sebepli olardi tezden sheshe almaymiz. Biraqta olardm’ sheshiliwinin’ irkiliwi olardin’ quramalasiwina, shiyelenisiwine ahp keledi. Sol sebepli rawajlamp atirg’an eilerdin’ hu’kimet organlari demografiyaliq siyasattin’ alip banliwin tuwihwshiliqti pa’seytiw menen baylamstiradi.
Bul qaralip atinlg’an problema rawajlang’an eller ushin da keri belgige iye tu’rinde qa’wip tuwg’izbaqta. Bul eller ushin tuwihwshiliqtin’ pa’seyip ketiwi orin alg’an, ol xaliqtm’ a’piwayi tu’rindegi qayta o’ndiriliwin de ta’miyinlemeydi. Bul milliy ma’plerge, sotsialliq bag’darlamalardin’ iske asinliwina, pensiyaliq ta’miyinleniwge h.b. tiyisli bolg’an qosimsha qiyinshiliqlar menen gu’zetiledi.