K berdimuratova

Filosofiyanin⁹ tiykarg’i funktsiyalari: du’nyag’a ko’zqarasliq, meto­dologiyahq.
Du’nyag’a ko’zqarashq funktsiya:

• 
  Adamnin’ du’nyag’a ko’zqarashq orientatsiyasinin’ usillann islep shig’iw;
  
• 
  Obektivlik du’nyag’a ha’m ondag’i adamnin’ tutqan omina, adamnin’ o’zin qorshag’an haqiyqatliqqa ha’m o’zine bolg’an qatnasina baylanisii ko’zqaraslar sistemasin islep shig’iw, ha’m de bul ko’zqaraslar menen belgi- lenetug’in adamlardin’ tiykarg’i o’mirlik jag’daylan, olardin’ pikirleri, ideallan, biliw ha’m iskerlik printsi pleri, bahahq orientatsiyalan.
  

Metodologiyaliq funktsiya:

• 
  Barliq jekke ilimler tarawinda uliwma metodologiyaliq printsiplerdi islep shig’iw;
  
• 
  Teoriyaliq ha’m a’meliy iskerlikti qunwdin’ ha’m sho’lkemlestiriwdin’ printsipler ha’m usillar sistemasin islep shig’iw.
  

Filosofiya ha’m du’nyag’a ko’zqaras
Qa’legen filosofiya du’nyag’a ko’zqarasti beredi. Biraq qa’legen du’nyag’a ko’zqaras filosofiyam bermeydi. Du’nyag’a ko’zqaras filosofiyag’a sahstirg’anda ken’ tu’sinik, sol sebepli du’nyag’a ko’zqarasti filosofiya menen sheklewge bolmaydi.
Du’nyag’a ko’zqaras du’nya haqqinda en’ uliwma qaraslardin’jiynag’i, ol bul ko’zqaraslarg’a tiykarlang’an adamnm’ o’mirlik pozitsiyasin, omn’ minez- qulqimn’ printsiplerin ha’m bahalihq bag’darlamwin amqlaytug’in tastiyiq- lawlar ha’m ideallardi an’latadi.
Du’nyag’a ko’zqaras integralhq tu’sinik bolip, ondag’i komponentler arasmdag’i baylanis u’lken a’hmiyetke iye. Du’nyag’a ko’zqarastin’ bash komponentleri retinde bilimlerdi (olarg’a tiykarlang’an qaraslar ha’m tastiyiq- lawlar), bahahqlardi (normalar ha’m ideallar), is-ha’rekettin’ bag’darlamalarin alip qarawg’a boladi.
Bul ma’selenin’ basqa aspekti haqiyqatliqti sa’wlelendiriwdin’ ha’r qiyli da’rejelerin analizlew menen de baylanisli. Du’nyag’a ko’zqaras du’nyam sa’wlelendiriwdin’ na’tiyjesi, biraq bul sa’wlelendiriwdin’ teren’ligi ha’r qiyh boliwi mu’mkin. Sa’wlelendiriwdin’ birinshi elementarhq tu’ri sezimler da’re­jesinde iske asinladi. Du’nyag’a ko’zqarasqa iykemlestirgenimizde ol du’nyam seziw menen baylanisli boladi. Bul jerde bolmistin’ tiykan emes, al omn’ jeke sirtqi ko’rinisleri g’ana sa’wlelenedi. Sa’wleleniwdin’ teren’ligi boyinsha keyingi da’rejeleri du’nyam qabil etiw ha’m du’nyani eleslew dep ataladi. Bul jerde du’nyanm’ bir pu’tin kartinasi do’retiledi, protsesler ha’m qubihslar ara­sindag’i o’z ara baylanis belgilenedi, olardin’ birdeyligi ha’m ayirmashihqlanna diqqat awdariladi. Biraq bul ko’rsetilgen da’rejede du’nyag’a ko’zqaras ratsionalhq oylawg’a sahstirg’anda ko’birek seziwlik ta’jiriybe menen sheklenedi, seziwler aqildan u’stin keledi. Тек g’ana tu’sinikler ja’rdeminde sa’wlelendiriw iske asinlsa qubilislardin’ ha’m protseslerdin’ tiykann ha’m mzamliqlann ashiwg’a uqiph du’nyag’a ko’zqaras qa’liplesedi. Tu’siniklik sa’wlelendiriw sa’wlelendiriwdin’ abstraktlik oylaw ha’m teoriyaliq biliw menen baylanisli bolg’an en’ teren’irektegi da’rejesi bolip tabiladi. Bul da’rejedegi du’nyag’a ko’zqarasti du’nyani tu’siniw dep aytsaqta boladi. 01 filosofiyam an’latadi.
Filosofiyani clu’nyag'a ko’zqarastin’ en' joqan da’rejesi yamasa teoriyaliq bezelgen, sistemali-ratsionalliq du’nyag’a ko’zqaras dep amqlasaq ta boladi.
Filosofiya o'zinin’ mazmum boymsha du’nyanin’ ha’m adamnm’jasawinm’, rawajlamwinm’ en’ uliwmahq mzamlarin ha’m ratsionalliq ma’nisin ashiwg’a qaratilg’an. Ja’miyet oylawg’a ha’m aqilg’a tiykarlanbag’an filosofiyasiz da ku’n ko’riwi mu’mkin, biraq bul jag’dayda onin’ ornin an’izhq yamasa diniy du’nyag’a ko’zqaras iyelewi mu’mkin. Tariyx bi/.ge bul haqqinda jetkilikli da’llilerdi beredi. Filosofiya tariyxiy planda en’ keyingi an’iz ha’m dinnen keyin payda bolg’an du’nyag’a ko’zqarastin’ tipin beredi. Du’nyag’a ko’zqarastin' en’ tiykarg’i tipleri retinde an’izhq, diniy, filosofiyaliq, ilimiy dii’nyag’a ko’zqaraslar qabil etilgen.
An’izliq ha’m filosofiyaliq du’nyag’a ko’zqarastin’ o’z ara qatnasin to’mendegishe aniqlawg’a boladi:

• 
  An’izda aqil o’zgeshe obekt sipatinda bo’lip ko’rsetilmeydi. Filosofiya o’zinin’ predmeti retinde oylaw ha’m analizlewdi ahp qaraydi.
  
• 
  An’izda oylaw emotsionalhq-obrazhq bolip, ol tu’siniklik xarakterge iye emes, al filosofiya ushm bilim logikahq pikirlewler ta’rtibi menen amqlanadi ha’m uhwmalasqan tu’siniklik formada o’z sa’wleleniwin tabadi.
  
• 
  An’izda danaliqtin’ tiykan retinde qudaylardin’ ha’m an’izliq qaharmanlardin’ abiroyi ahp qaraladi. Filosofiyada antikaliq da’wirden baslap individ pikirlew joli menen o’z betinshe shinhqqa jaqinlawg’a ha’m om tu’siniwge uqipli.
  

Filosofiya ha’m dinnin’ o’z ara qatnasm to’mendegishe ko’rsetiwge boladi:

• 
  Filosofiya ratsionalhq-teoriyahq bilimge tiykarlanadi. Din bolsa aldi menen isenimge arqa su’yeydi. Ka’ramath ku’shke isenim diniy du’nyag’a ko'zqarastin’ tiykarm beredi.
  
• 
  Filosofiyaliq oy dogmadan erkin bohwg’a mu’ta’j, ol hesh qanday abiroy menen sheklenbewi tiyis, barliq na’rseni gu’man astina qoyiwi da mu’mkin. Din avtoritetke mu’ta'j ha’m qanday da bir shinhqlardi isenim tu’rinde qabillaydi, da’lillewdi talap etpcydi.
  
• 
  Filosofiya du’nya haqqinda bir pu’tin ko’zqarasti beredi. Diniy sana du’nyani «jerlik», seziwler menen qabillawg’a bolatug’in ta’biyiy ha’m «aspanhq», ta’biyattan, seziwlerden joqan turatug’in du’nyalarg’a bo’ledi.
  

Filosofiya ha’m ilimnin’ o’z ara qatnasi:

• 
  Difnyanin’ ilimiy ko’rinisin jaratip, adam du’nyag’a mo’ldirayna arqali qaraydi. 01 o'zin kirgizbey du’nyanin' kartinasin jaratadi. ilimpaz «Obektiv du’nyanm’ nizamlari qanday?» degen sorawg’a juwap beredi. Du’nyanm’ filosofiyaliq ko'rinisinde adam aynag'a qaraydi desek te boladi. Filosof «Men bul du’nyada kimmen?» degen sorawg’a juwap beredi.
  
• 
  ilimpaz amq bilimdi aliw funktsiyasin atqaradi. ilimpazdin’ waziypasi du’nyanm’ obektiv ko’rinisin beriw. Filosofiya o’zin biliw funktsiyasin atqaradi. Onin’ waziypasi zamanago’y sanani ha’m onm’ dereklerin tu’siniw bolip tabiladi.
  
• 
  ilim ushin en’ a’hmiyetlisi shinlig’in eksperimentalliq jol menen da’lillewge bolatug’in teoriyam qa’liplestiriw bolip tabilsa, filosofiya «Du’nya degen ne?» ha’m «Bul du’nyada adam qanday onng’a iye?» degen sorawlar u’stinde pikir ju’rgizedi.
  
• 
  ilim tu’siniklerdi islep shiqsa, filosofiya uhwmahq tu’siniklerdi— kategoriyalardi islep slng’iwg’a urinadi.
  
• 
  ilimnin’ predmeti retinde du’nya haqqmda bilimlerdi aliw ushin za’ru’rlikti u’yreniw alip qaralsa, filosofiya izertlew predmeti retinde erkin tan’lawdi alg’a su’redi.
  

Filosofiya ha’m jeke ilimler arasindag’i baylams
Filosoftyao’zinin’ printsiplerinjuwmaqlann amq ilimiy material tiykarmda qa’liplestirip, metodologiyahq fundamentti do’retedi. Arnawh ilimler o’zle- rinin’ rawajlaniw protsesi bansinda toplang’an bilimlerdi filosofiyaliq jaqtan tu’siniwge barliq waqitta mu’ta’j bolg’an. Sol sebepli amq ilimlerdin’ bilimlerin teoriyahq uhwmalastiriwdin’ za’ru’rli usih sipatinda filosofiyaliq analizge bul ilimlerdin' wa’killeri jiyi-jiyi bet burg’an.
Qa’li plesiwdim belgili bir basqishinda filosofiyada ilimnin’ belgileri u’stinlikke iye boladi. Filosofiya qa’li plesken bilimler sistemasi sipatinda juwap bcriwdi talap etetug’in bir qatar arnawh sorawlardi o’z ishine qamtiydi. Adamnin’ aldinda tek g’ana ku’ndelikli-a’meliy sorawlar turip qoymastan, al ol uliwma ha’m teren’ sorawlarg’a da juwaplar qaytariwg’a unng’an. Bul sorawlar «bolmistin’ ma’n’gi sorawlan» dep te ataladi. Olarg’a bizdi qorshag’an du’nya neni an’latadi ha’m bul du’nyada adamnin’ tutqan orni qanday, du’nyanm’ tiykarmda ne jatir: materialliq yaki ruwxiy baslama ma, adam du’nyani bile ala ma, adamnin’ o'mirinin' mazmum, maqseti, bahahg’i nedcn ibarat degen sorawlar kiredi.
Basqasha aytqanda adam jaqsiliq ha’mjamanhq, go’zzalliq ha’m kelbetsizlik, erkinlik ha’m a’dillik ha’m basqa da adamzat bolmismin’ sorawlan haqqmda pikir ju’rgizedi.
Qa’legen filosofiyaliq sistema o’zinin’ mazmunin ha’m tiykann ashiwdi talap etetug’in bash ma’selege iye. Misali ushin, antikahq da’wir filosoflari ushin bunday soraw retinde barhq o’mir su’riwshilerdin’ birinshi tiykan nede degen soraw bolsa, Sokrat ushin tiykarg’i soraw «O’zin’di o’zin’ bil!» printsi pi menen baylamstinladi, al Jan’a zaman filosoflari ushin «Biliw qalay iske asinladi?», ha’zirgi zaman pozitivizmi ushin «ilimiy ashihwdin’ logikasi nede?» degen ma’nilerdi berse, al aymm filosoflar ushin erkinlik, miynet, o’mirdin’ mazmum h.b. problemalannm’ birinshi jobag’a shig’iwi menen tu’sindiriledi.
Filosofiya ha’m du’nyag’a ko’zqarastin’ o’z ara baylamsi
Uliwmalig’i:
To’mendegi sorawlarg’a juwaplar izlewi:

• 
  Ta’biyat, bizdi qorshag’an du’nya neni an’latadi?
  
• 
  Bul du’nyada adamnin’ tutqan orm qanday?
  
• 
  «Adam du’nyam bile ala ma?» ha’m «Biliw qalay iske asinladi?»
  
• 
  Basqa adamlarg’a qatnasta adam o’zin qalay tutiwi kerek?
  
• 
  Shinliq, jaqsiliq, suliwhq degenimiz ne? h.b.
  

Ayirmashihg’i:

• 
  Du’nyag’a ko’zqaras filosofiyadan bunn payda boladi.
  
• 
  Filosofiya du’nyag’a ko’zqarasqa salistng’anda ken’ xaliq massasimn’ bayhg’m an’latpaydi.
  
• 
  Filosofiya sada du’nyag’a ko’zqarastan o’zinin’ du’nyag’a ko’zqarashq funktsiyasin haqiyqathqqa teoriyaliq qatnas tiykannda iske asinwi menen, yag’niy belgili sistemag’a a’kelingen du’nyag’a ko’zqaraslig’i menen panqlanadi.
  
• 
  «Du’nyag’a ko’zqaras» tu’sinigi «filosofiya» tu’sinigine sahstirg’anda ko’lemi jag’inan ken’ tu’sinik.
  

Filosofiyamn’ strukturasi

•