K berdimuratova

§2. Milliy ideologiya sotsialliq qubilis sipatinda
Bizin’ respublikamizda milliy g’a’rezsizlik ideologiyasin qa’liplestiriw problemasi, xaliqtin’ sanasina onin’ tiykarg’i Watan ko’rki, el-jurt tinishhg’i, xaliq abadanhg’i, milletler ara tatiwhq, diniy toleranthq, ja’miyetlik birge islesiw, jetik insandi ta’rbiyalaw siyaqli ideyalarm sin’diriw ideologiyamn’ teoriyahq- filosofiyaliq aspektlerin analizlewdi talap etedi. Bul bag’darda bizler ideologiya du’nyasi ha’m ilim du’nyasimn’ o’zgesheliklerin, olardin’ ruwxiy o’ndiristin’ taksonomiyaliq birlikleri sipatindag’i gnoseologiyaliq statusin amqlawimiz tiyis.
«ideologiya» tu’sinigi birinshi ret ilimiy aylamsqa frantsuz oyshih Antuan Destyut de Trasi ta’repinen «Etyud о sposobnosti mislit» atli miynetinde kirgizilip, ol «ideyalar haqqmdag’i ilimdi» an’latadi. ideologiya ja’miyetlik sanamn’ bir formasi bolip tsivilizatsiya tariyxinda birden-bir ha’reketshen’, aktiv roldi atqardi. Du’nyada bir de ken’ ko’lemli qubilis adamlardin’ iskerligin jedellestiriwshi ideologiyasiz, onin’ ta’sirisiz iske asqan joq. Biraq ideologiya o’zinin’ xarakterine baylamsli xahqti u’lken islerge baslawi da, sonday-aq qa’teshiliklerge iytermelewi de mu'mkin. ideologiyamn’ usinday o’zgesheligine baylamsli tariyxta oyshillar og’an ha’r qiyli ma’ni berip kelgen. Bir topar oyshillar ideologiyam «burmalang’an», «qiyaliy» sana dep tu’sindirse, olardin’ ayirim toparlari ideologiyam ilimiylik tiykar menen baylamstirg’an. ilimiy ideologiya haqqinda so’z etkenimizde, oni ilimge barabar tu’sinik dep alip qarawg’a bolmaydi, sebebi ol o’zine bahaliqlar menen baylamsli mazmundi, sotsialliq idealdi, siyasiy bag’darlardi sa’wlelendiredi. Bunday mazmun belgili bir jag’daylarda ilimiy dep ta’n ahng’an ideologiyamn’ da qiyaliy eleslerdin’ payda boliw tendentsiyalarin o'z ishine qamtiytug’inhg’m ko’rsetedi. Yag’niy ilimnen tisqan ketiwshiliktin’ payda boliw qa’wpin tuwg’izadi.
Qa’legen ideologiya o’z ishine tendentsiyaliliqti, o’zinin’ du’zimin asa ketken tu’rde, yag’niy absolyut da’rejede jaqlawdi, ja’miyettegi barliq qubihslardi ideologiyalastirip jiberiw o’zgesheliklerine iye.
ilim du’nyasi bolsa ruwxiy do’retiwshiliktin’ na’tiyjelerin aliw, bekkemlew, moyinlaw formalarina qatan’ belgilengen halda qoyilg’an talaplardin’ birikpesin beredi. Shmliqti izlew bansinda ilim ha’mme waqitta jetkilikli tiykar baslamasin basshihqqa aladi. Sol sebepli ilimde aprobatsiyalang’an, tekserilgen biliw birlikleri diqqatqa alinadi, ilimge jiberiledi. Bug’an qosimsha ol bilim sipatinda da’lillengen qatan’ ha’m da’l shinhqti an’latadi. ilimdegi «sistemali baylamsqan», «logikahq da’lillengen»,«strukturahq ta'rtiplesken» siyaqli kategoriyalar ilimiy bilimnin’ kompozitsiyasin an’latip, «tiykardan» biliw printsipi ja’rdeminde du’zilgenligin ko’rsetedi. Bul printsip ilimdegi subekttin’ shmhqqa bolg’an qatnasig’inin’ tipin, yag’niy «moyinlawdin’ minnetliligin» belgileydi. Bul o’zgeshelik bunnan bir a’sir burin G.Rikkert ta’repinen de aytilg’an. Onin’ «Vvedenie v transtsendentalnuyu filosofiyu» (Kiev. 1904. s. 124) degen miynetinde ilimiy pikirdegi o’zimiz kelisetug’in seziwge bizler «tek g’ana bizden g’a’rezsiz bolg’an ma’nini berip qoymay, al bizler g’a’rezli bolg’an ondag’i qanday da bir mazmundi bastan kcshiretug’inlig’imiz» aytilg’an. «Eger men pikirlewdi qa’lesem, men o’zimdi sezemen, men o’zim qollaytug’in aniqhqqa iye seziw menen baylamsta sezemen, yag’niy men lqtiyarh tu’rde maquilay yamasa biykarlay almayman, men o’zimnin’ o’zim boysinatug’m, o’zim kelisetug’in ha’m o’zim ushin sha’rt bolg’anhg’m moyinlaytug’in ku’sh ta’repinen amqlanatug’immdi sezemen».
ilimnin’ spetsifikahq o’zgesheligi retinde onin’ o’zinde teoriyahq ha’reketshen’, ratsional qayta islengen shmhqqa iye boliwi ahp qaraladi. Sol sebepli bizler ilimiylikti subekttin’ shinhqti o’zlestiriw usili menen bayla- nistiramiz. Shinhqti o’zlestiriw tiykannan ilim tu’rindegi ruwxiy o’ndiris tarawinda qa’liplesken ratsionalhq kodeksine (formalhq qarsihqsizliq, ta’biyiyliq, intersubektivlilik, qayta tikleniwshilik, shinliq, sistemalihq h.t.b. B.Kedrov, A.Rakitov, V.ilin h.b.) boysimwi tiyis. Misali ushin, V.ilin ilimiy bilimnin’ teoriyahq-biliwlik o’zgesheliklerin sa’wlelendiretug’in belgiler retinde shmhqqa erisiwdi, intersubektivlilikti, sistemahhqti ahp qaraydi. Shinliq jetkilikli tiykar printsipine bag’darlasa,intersubektivlilikbilim tarawlanmn’ uliwma a’hmiyetlilik, uliwma minnetlilik qa’siyetleri menen baylamsin ko’rsetedi. ilimiy bilimnin’ sistemahlig’i bolsa bul bilimnin’ o’zgeshe qatan’ du’zilisin ko’rsetedi. Bul normativler bilimnin’ ilimiy tu’rde bohwina mu’mkinshilik jaratadi.
Bul joqanda keltirilgen ideologiya menen ilimge ta’n o’zgesheliklerdi sahstirsaq, olardin’ u’ylespeytug’inhg’m tu’sinemiz. ideologiya estematikaliq xarakterge iye, al ilim bolsa noematikahq xarakterge iye bolip, yag’niy o’zinin’ shinhqti o’zlestiriwdin’ ratsionalhq da’rejesi menen baylamslihg’in an’latadi. ideologiya aldinnan qabil etilgen ko’zqarasti qollasa, al ilim bolsa argu- mentlestirilip, g’a’rezsiz oydin’ rawajlaniwin ta’miyinlewshi kritikahq tiykar retinde qabillanadi. ideologiya adamlardin’ ma’plerin sa’wlelendirip, «adamlardin’ ta’rtibin» ko’rsetse, al ilim bolsa «zatlardin’ ta’rtibin sa’wle­lendirip», na’rselerdin’ obektivlilik mazmunin amqlaydi. Yag’niy ideologiya sotsialhq bag’darlamag’a diqqatin awdarsa, ilim ta’biyiy ha’m sotsialhq haqiyqathqtin’ mazmunin ashiwg’a ha’reket etedi. ideologiyamn’ kompleksleri insanliq xarakterge iye bolip, o'mirlik tastiyiqlawg’a tiykarlansa, ilimnin’ na’tiyjeleri insanliq xarakterge iye emes bolip, da’lillewdi talap etedi ha’m de olardi ju’rgiziw o’zin qurban qiliw menen baylanisli emes ekenligin ko’rsetedi. ideologiyamn’ imperativleri a’meliy aqilg’a ta’sir etse, ilimnin’ postulatlari teoriyaliq aqilg’a ta’sir etedi.
Eger usi aytilg’an ayirmashihqlardi esapqa alatug’in bolsaq, ilimiy ideologiya degen tu’sinik qayaqtan payda boladi degen soraw tuwiladi. Tariyxqa na’zer taslasaq, ja’miyetlik rawajlamwdin’ haqiyqiy tendentsiyalann sa’wlelendiretug’in, sotsialhq o’zgerislerdin’ ma’nisin tu’sindiretug’in ideologiya biliwlik mazmunnan shig’ip ilim menen birigip ketedi.Basqasha aytqanda xaliqtm’ ma’plerinin’ kontsentratsiyalang’an sa’wlesi ilimiy ideologiyada, bizin’ jag’dayimizda milliy g’a’rezsizlik ideologiyasmda o’z sa’wlesin tabadi. Bul bag’darda ideologiya «adamlardin’ haqiyqatliqqa qatnasin teoriyaliq, sistemalasqan tu’rde sa’wlelendiretug’in, ja’miyetlik qatnasiqlardin’ rawajlamwina, bekkemleniwine yamasa o’zgeriwine xizmet etetug’in ideyalardin’, ko’zqaraslardin’jiynag’m» an’latadi. ideologiyamn’ bul belgileri milliy g’a’rezsizlik ideologiyasina da ta’n. Misal retinde milliy g’a’rezsizlik ideologiyasin marksistlik-leninlik ideologiya menen sahstinp o’teyik.Bahahqlar tipine qaray marksizm kiasshq xarakterge iye bolsa, milliy g’a’rezsizlik ideologiyasi uliwma miiliylik, uliwma adamzathq xarakterge iye. Ja’miyettin’ modeli boyinsha marksizm ten’lik formasindag’i jalg’an modeldi basshihqqa alg’an bolsa, milliy g’a’rezsizlik ideologiyasi ja’miyettin’ rawajlamw tendentsiyalarina sa’ykes real, ilimiy jaqtan da'lillengen modeldi usinadi. Ma’plerdi sa’wlelendiriw ko’lemine qaray marksizm tiykannan bir klasstin’ ha’m bir siyasiy partiyamn’ ma’plerin jaqlasa, milliy g’a’rezsizlik ideologiyasi milletinen, dininen g’a’rezsiz ja’miyettin’ barhq ag’zalanmn’ ma’plerin qorg’awg’a qaratilg’an. Sotsial-siyasiy ku’shlerdi biriktiriw o’lshemine qaray marksizm tek g’ana klassliq-partiyahq belgisin esapqa alsa, milliy g’a’rezsizlik ideologiyasi ja’miycttin' barliq ag’zalarinin’, sotsial-siyasiy ku’shlerdin’ birigiwin ta’miyinleydi. Birlestiriwshi ideya retinde marksizmde tariyxiy protses bansinda klasslardin’ almasiw ideyasi ahp qaralsa, milliy g’a’rezsizlik ideologiyasmda ja’miyettin’ barliq ag’zalannin’ ma’plerin qorg’aw ushin ma’mlekettin’ toliq g’a’rezsizligin ta’miyinlew ahp qaraladi.
Biraq ta ilim hesh waqitta (ha’tteki sotsial-gumanitar ilimde) subektivlik bag’darlang’an, ideologiyalastinlg’an boliwi mu’mkin emes. Тек g’ana bir ilim bolip, ol da na’rselerdin’, qubilislardin’ quramah kategoriyalarma tiykarlang’an realhqti, haqiyqatliqti ma’plcrden g’a’rezsiz tu’rde, obektiv izertlew bolip tabiladi. ilimdegi plyuralistlik usil ma’pler arqali emes, al biliwlik iskerliktin’ logikasi menen amqlanadi.
Usi o’zgeshelikti esapqa alg’an halda ideologiyamn’ korporativlik ma’pler arqali haqiyqatliqti o’zlestiriwdin’ a’meliy-ruwxiy formasi sipatinda o’mir su’riwi bu'gingi ku’ni o’zinin’ ha’lsizligin ko’rsetip, sheklengenlikke iye bol- maqta. Biraq ta ideologiyasiz, turaqliliqti talap etetug’in o’mir haqiyqathg’isiz jasaw mu’mkin emes. ilim, bilim bul tiykarg’a neytral qatnasta boladi. Sol sebepli bizin’ ideologiyamiz jasawdin’, adamlardi maqsetke bag’darlawdin’, olardin’ is-ha’rcketlerin retlestiriwdin’ fundamentalliq bahaliqlarm o’z ishine ja’mlewi tiyis. Usi o’zgesheliklerdi esapqa alg’an tiykarda jan’a qa’li plesken milliy g’a’rezsizlik ideologiyasimn’ eki belgisin bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Birinshiden, milliy g’a’rezsizlik ideologiyasi mazmunhq ma’nisi boymsha toparlardm’ ma’plerin esapqa alg’an halda a’lemlik, uhwma adamzathq qubilis sipatinda o’mir su’riwi tiyis. Bunday belginin’ qa’li plesiwine tiykar da bar, sebebi ha’zirgi zaman global problemalarinin’ keskinlesiwi ja’miyettin’ barliq qatlamlarinm’ bag’darlarm biriktiredi, ha’mmesinin’ ma’plerine birdey ta’sir etedi. Usig’an baylamsli o’mirdi bekkemlew, adamzat teginin’ aman saqlamp qaliw ma’seleleri ja’miyettin’ rawajlamwinm’ tiykarg’i sha’rti sipatinda ideolo- giyada o’z sa’wleleniwin tabiwi tiyis.
Ekinshiden, jan’a milliy ideologiyam ja’miyetlik sanamn’ bir formasi sipa­tinda, onin’ basqa formalan menen bir da’rejede jaylasqan bag’darda tu’sindiriw onnsiz. 01 sol ja’miyetlik sanamn’ basqa formalarmin’ ruwxiy bazisi xizmetin atqanwi maqsetke muwapiq boladi. Sebebi globalliq problemalardin’ jer planetasina qa’wip tuwdinwi jan’a ideologiyam etikahq gumanistlik norma- lardin’ sistemasi sipatinda qa’li plesiwin talap etedi. Bul sistemag’a ilim de kirgiziledi. Milliy ideologiya ilimge qatnasta retlestiriwshi funktsiyalardi atqaradi. ideologiya bilimnin’ de gumanistlik, ratsionalliq, moralhq, kritikahq, toleranthq qag’iydalanna juwap beriwin talap etedi.
Solay etip,milliy g’a’rezsizlik ideologiyasi sistemahq du’nyag’a ko’zqaras sipatinda da, ruwxiy milliy jetiskenlik sipatinda da, adamzat ma’deniyatimn’ elementi sipatinda da milliy ruwxiyhqqa ha’m uhwma adamzathq bahahqlarg’a tiykarlang’an halda qa’li plesip, ja’miyettin’ ha’r qiyli ag’zalannm’ ma’plerin biriktiriwshi ku’shke aylamwi tiyis.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1. 
   Ha’zirgi zaman du’nyasmm’ qanday problemalari filosofiyaliq analizdin’ predmeti bola aladi?
   
2. 
   Milliy ideologiyamn’ sotsialliq qubilis sipatindag’i o’zgcsheliklerin atap ko’rsetin’.
   
3. 
   Milliy ideologiya ha’m ilimnin’ o’z ara qatnas ma’selesine tu’sindirme berin’.
   

1. 
   Ja’miyetlik ideologiya qanday funktsiyalardi atqaradi?
   
2. 
   «Adamlardin’jasawinin’ sotsialliq jag’daylan, olardin’ ku’ndelikli iskerligi ha’m toplang’an ta’jiriybesi adamnin’ psixikasinda seziwler, keyipiyatlar, a’detler, umtiliwlar tu’rinde sa’wlelenedi. Olardi, a’dette, ja’miyetlik psixologiya dep te ataydi. Ja’miyetlik psixologiya ku’ndelikli sananin’ birbo’legin beredi».
   

«ideologiya ja’miyetlik qatnasiqlardi toparlardin’, klasslardm’ ma’pleri, barliq ja’miyettin’ ideallari ha’m maqsetleri arqali sa’wlelendiretug’in ko’zqaraslardin’, ideyalardin’, teoriyahq printsiplerdin’ qatan’ sistemasin an’latadi».
Ja’miyetlik psixologiya ha’m ideologiyam keltirilgen amqlamalar tiykarmda sahstinn’. Olardin’ qaysi bclgileri bir-birine sa’ykes keledi, al qaysilan bir birinen printsipialhq da’rejede panqlanadi?
SLAYDLAR Filosofiya predmeti

• 
  «Filosofiya» grek so’zi (phileo (
  su’yemen, sophia (оофих) —
  

danaliq) bolip, so’zbe-so’z awdarmasi «danaliqti su’yemen» degendi an’latadi.

• 
  Du’nyag’a ha’m sol du’nyadag’i adamnin’ omina bir pu’tin ko’zqarasti qa’li plestiriwge bag’darlang’an ja’miyetlik sananin’ formasi.
  
• 
  Bolmis ha’m biliwdin’ uhwmahq printsi pleri, adamnin’ du’nyag’a qatnasi haqqindag’i ta’limat.
  
• 
  «Adam-du’nya» sistemasimn’ rawajlaniwinm’ en’ uhwmahq mzamlann u’yretetug’in ilim.
  
• 
  Ta’biyattin’, ja’miyettin’ ha’m adamzat oylawmin’ en’ uhwmahq mzam- lann u’yretetug’in ilim.