K berdimuratova

JA’MiYETTiN’ HA’ZIRGi BASQISHTAG’I RAWAJLANIWININ’ FiLOSOFiYALIQ PROBLEMALARI
§1. Filosofiya ha’m ha’zirgi zaman
XXI a’sir bosag’asinda ja’miyetlik sanada adamzattin’ teren’ o’zgerisler ju’z bergen waqitlan jasap atirg’anlig’i haqqindag’i oylan bekkemlcnbekte. Bunin’ misali retinde bizin’ a’sirimizde bolip o’tken kataklizmalardi (eki jer ju’zlik uns, revolyutsiyalar), ja’miyettin’ globalhq kriziske ushirawin (ekologiyaliq katastrofa, demografiyahq problema, ekonomikaliq ten’sizlik) ahp qarawinnzg’a boladi.Ko’plegen filosoflar jan’a globalhq tsivilizatsiyamn’ qa’li plesiwi menen baylanisli qarsihqlar haqqinda pikir ju'rgizbekte.
Batis ma’mlekctinin’ ha’m ja’miyetinin’ krizisi ispaniyah filosof X.Ortega-i- Gasset ta’repinen ha’mmege belgili bolg’an «Vosstanie mass» («Alamanlar- din’ ko’terilisi») kitabinda analizlengen. 01 XX a’sirdin’ juwmag’ina bag’ish- lanip, avtordin’ pikirinshe, bul a’sir demokratiyanin’, parlamentarizmnin’ utisi ha’m texnikamn’ha’wij ahp rawajlamwi menen xarakterlenedi. XIX-XX a’sir planetada, a’sirese qalalarda jasawshi adamlardin’ sanin ko’beytti. Bayhqtm’ ha’m komforttin’ sheksiz dereklcri do’retildi, a’dep-ikramhliq talaplar, bu’gingi ku’n ha’m keleshck aldindag’i juwapkershilik sezimi, miynetke ha’m da’stu’riy moralhq bahahqlarg’a hu’rmet jog’aldi. Bul tariyxiy fenomendi X.Ortega-i- Gasset «Alamanlar ko’terilisi» dep, al omn’ na’tiyjesinde payda bolg’an ja’miyetti alamanhq ja’miyet dep atadi. Ha’zirgi waqitta globalhq tsiviliza- tsiyamn’ qa’li plesiwi iske aspaqta ha’m adamzat ma’deniyatimn’ rawajlamwi jan’a planctaliq basqishqa kirmekte. Belgili da’rejede o’zinin’ ta’g’dirin amqlaytug’in ha’m ha’r qiyli xaliqlardm’ ko’p tu’rli ma’deniyatlann o’zinde ja’mlegen globalhq ja’miyet payda bolmaqta. O’z rawajlamw johnin’ altemativlik variantlarm modellestiriw mu’mkinshiligine iye planctaliq tsivilizatsiyamn' konturlanna kompyuterlestiriw, ekologiyalastinw, kosmoslastiriw, genlik injeneriya ha’m psixotrophq usillardi qollaniw qosilmaqta¹.
Planetahq tsivilizatsiyamn’ rawajlamwin boljaw za’ru’rligine baylanisli du’nyada kim u’stinlikke iye boladi degen soraw payda boladi. Batis tsiviliza- tsiyasmin’ tan’ qalarhq jctiskcnligi ha’zirgi zaman tariyxinin’ bag’dan Batistin’ u’stem su’riwi menen bclgilenedi degen juwmaqti islewge mu’mkinshilik bermekte. insan bahahqlan ideyasi, puqaralardin’ huqiq ha’m erkinliklcrin qorg’aw, o’zin’di realizatsiyalaw mu’mkinshiligi «batistin’ bahahqlan» dep atalip, olar barliq xaliqlar ta’repinen qollap-quwatlamlmaqta.
Biraq, ayinm izertlewshiler Batis ha’m modernizatsiyalamp atirg'an Shig’is (bul jerde bir ta’repten, Batis penen konkurentsiyag’a tu’se alatug'in zama- nago’y ma’mlcketler payda bolsa (Yaponiya, Qitay), ekinshi ta’repten, modernizatsiyalamw qiyin ha’m qarama-qarsiliqh keship atirg’an islam du’nyasi da bar) arasindag’i qatnasiqlar problemasi keskinlesip atir degen pikirlerdi de aytadi.
Rawajlamwdin’ batishq jolinda ha’lsiz ta’repler de ko’rinbekte. K.Levi- Strostin’ pikirinshe, batis individualizmi adamdi basqa du’nyadan bo'leklep alip, om qorg’amay qoydi. O’zinin’ sheksiz mu’mkinshiliklerine isengen adam, o’zin joq etiw aldinda tur. Al A.Tofflerdin’ aytiwinsha, «aq intermediyanin’»— basqa du’nyanm’ u’stinen aqlardin’ u’stinlik etiwinin’—son’i baslandi, aq intermediya «texnoren’li keleshek» penen almasadi.
Qayta tiklenbeytug’in resurslardi sheksiz qollamw esabinan Batistin’ ekonomikaliq jaqtan o’siwi adamzatti katastrofag’a a’keliwi mu’mkin.
Ha’zirgi zaman ushin ta’biyat ha’m ja’miyetke birlikti qaytarip beriwge umtiliw xarakterli. XX a’sir filosofiyasi Jan’a zaman ushin ta’n bolg’an subektti obektke, adam ha’m ta’biyatti bir birine qarsi qoyiwdi biykarlaydi. Olar adam jasaytug’in u’y sipatinda tu’sindiriledi.
XX a’sir ma’deniyati da ma’deniyatlardm’ almasiw paradigmasm beredi. Du’nya ya o’limdi, ya jan’a mu’mkinshiliklerdi ashiwdi tan’lawdin’ aldinda tur. «Alamannm’ ma’deniyati» tuwilmaqta, onin’ menen birge adamzat o’mirinin’ ha’m ta’g’dirinin’ unikalhhg’i ko’terilmekte. Xabar protseslerinin’ de roli artpaqta. Usig’an baylanisii bahaliqlardi qayta bahalaw iske aspaqta.
XX a’sir ma’deniyati da’stu’riy formalar ha’m baylanislardi ldiratip, jan’a bahaliqlardi o’zlestiriwdi talap etpekte. Og’an bul ma’selede filosofiya ja’rdem berip, jan’a ma’deniy paradigmam islep shiqpaqta. Eger de da’stu’riy filosofiyaliq sistemalar ontologiyahq ha’m gnoseologiyahq problemalarg’a bag’darlang’an bolsa, ha’zirgi zaman filosofiyasi birinshi plang’a adamdi ha’m gumanizm problemalann jan’a kontekstte shig’armaqta. Adam, o’mirdin’ mazmum, insan—XX a’sirdegi filosofiyaliq ma’deniyattin’ u’stinlikke iye temasm an’latadi. Ha’tteki bu’gingi ku’ni bolmis kategoriyasi da antropolo- giyaliq jaqtan, adamnin’ jasawi ta’repinen izertlenilmckte. Bul da’wirde G.Markuze, E.Fromm, F.Franktin’ teoriyalannda da’stu’riy bahahqlar qayta ko’rilip, olar ta’repinen ma’deniyattin’ gumanizatsiyalamw perspektivasi haqqmda aytiladi.
XX a’sirde insan problemalarma bolg’an diqqat ma’deniyattm’ o’zin, onin’ ja’miyet turmisinda tutqan ormn ha’m rolin qayta bahalawg’a tiykar boldi. Sol sebepli XX a’sirdin’ basinda filosofiyada ma’dcniyat filosofiyasi degen bag’dar qa’li plesedi,keyin ala ma’deniyattaniw bilimde o’z aldina a’hmiyetli taraw sipatinda payda boladi.
Ha’zirgi zaman du’nyasinda ta’limnin’ roli artpaqta. Bilim beriw sistemasimn’ tiykanna qanday da bir qupiya du’nyag’a ko’zqarasliq bag’darlama qoyiladi. Ha’zirgi waqitlari uliwma ta’limnin’ gumanitarlasiwi u’stinlikke iye ma’sele sipatinda tu’sinilmekte. Evropada gumanitar ha’m ta’biyiy-ilimiy bilimnin’ aqilg’a say qatnasta boliwi problemasi dodalanbaqta. Amerikada bolsa gumanistlik ta’lim kontseptsiyasi nin’ wa’killeri insannin’ emotsionalhq tarawinin’ a’hmiyetin birinshi da’rejege ko’termekte. Olardin’ pikirinshe, intellekttin’ rawajlaniwi jiyi-jiyi insandi jarlilandiradi, al rawajlang’an emotsiyalar gumanistlik impulslardin’ rawajlaniwina alip keledi. Barliq jerde (balalar baqshasinan baslap universitetlik ta’limde de) sabaq oqitiwdin’ psixolog ha’m pedagoglardin’ ku’shleri menen sistemah tu’rde islengen kommunikativlik metodlan qollamladi. Ta’limnin’ gumanizatsiyalaniwi arnawli bag’dar—ta’lim fiiosofiyasinin’ payda boliwin talap etpekte.
Usi aytilg’anlarg’a baylamsli ha’zirgi zaman filosofiyasi da adaptatsiyahq ha’m o’mirdi bekkemlewshi roldi, gumanistlik bahahqlardi qa’liplestiriwge iytermelewi, sotsialliq terapiya funktsiyasin atqanwi kerek.