K berdimuratova

L. I о mendegi berilgen jag’daylardin’ qaysilan ilimiv al 4^aV^sl,ar' etikahq ekenligin amqlan’.
. ^PT!^at/ ^teonya’ 'ⁿdividualhq tan’law, erkinlik, uliwmalastiri^’ ^ha’mme ushin sha rtlilik (obyazatelm dlya vsex), su’wretlew, bahaliq jaqtan fieytralhqqa iye, baha iq jaqtan a’hmiyetlilikke iye, norma, berilgen ma’denivat U^shln sha’rtlilikke iye, determinatsiya.

3. 
   Biliwdin’ tek qana empirikahq ha’m tek g’ana teoriyaH*^{3 da}’^rejeierinde qollanilatug щ biliwdin’ spetsifikahq usillan bar ma? M>^{$allar k}ehirin’, ua Iillen .
   
4. 
   Ilimiy bilimdi bilimnin’ basqa formalannan, misali us^,1in’ ku’ndelikli i ™nen ajiratip ko’rsetiwshi amq o’lshem bar ma? Eger t>^ar bolsa, onda ul bilimlerdin’ bir birinen parqin ko’rsetiwshi belgile ri каП^^аУ?
   

-. Ilimiy paradigmalardin’ almasiwi qalay boladi ha’m ol ^nen' ^ar>’Iatadi?

6. 
   Ilimiy biliwde teoriya qanday funktsiyalardi atqaradi? ^To’mende bul sorawg a juwaplar berilgen. Olardm’ qaysilan duns? Da’lillei¹ '
   

eonyanin’ waziypasi-du’nyanm’ obektlerin ha’™ qubihslann klassi fi katsiyalaw.

• 
  Teonya ja’miyettin’ ha’m ta’biyattin’ qubihslann su’w^retlewi za’ru’r. Ha r qanday teoriyanin’ waziypasi qubihslardi tu’sindiriw / ul и/^{3 bllimlerdl} 4anday da bir pu’tinlik ko’riniske (ка^та) ja’mleydi (obobshaet), sistemalastiradi, bilimlerdin’ sintezin iske asiradi-
  

I eonyanin maqseti-empirikahq berilgenlerdi (dannie) ^a’P^iwayi ha’m ekonom tu’nnde tu’sindiriw.

7. 
   «Empirikahq» ha’m «teoriyahq», olarg’a sa’ykes bolg’an seziwlik» ha’m «ratsionalhq» tu simklen o’z ara qanday qatnasta? Seziwlik biliv*/^¹—^einpirikahq da reje, al ratsionalhq biliwdi—teoriyahq da’reje dep alip qara^s’³ boladi ma?
   

^Ha zirgi zaman ilim filosofiyasinda fakt ha’m teorivani О г ara qatnasta baha awshi eki bag’dar bar-olar faktualizm ha’m teoretiz*^{11 de}P ataladi. Fakt er haqqmda keltinlgen to’mendegi pikirler joqanda k^eltiri|gcn qaysi bag dariarg a tiyisli? Olardi amqlan’ (da’lil tiykarmda).

1. 
   er avtonom halina iye, olar teoriyalardan g’a’rezS*²’ ^olar baqlaw yamasa eksperiment na’tiyjesi, sol sebepli «taza» ta’jiriybeni s^’wlelendiredi.
   

. , Г I ^{er toll}gi menen teoriyadan g’a’rezli. Olarteoriyanii¹’ terminlerinde tu sindiriledi ha m amqlanadi. Teoriyanin’ o’zgeriwi menen *^limnin’ faktlik bazisinde o’zgerisler boladi ha’m faktler jan’asha tu’sindirmel^£rdi Qabillaydi.
BOLMISTIN’ EN’ ULIWMALIQ KATEGORIYALARI IIA’M
NIZAMLARI
§1. Kategoriyalar biliwdin’ rawajlamw basqishlan ha’m formalan sipatinda
Ha’r qiyli biliw usillan arasinda ilimnin’ fundamentally tu’sinikleri ko’rnekli orindi iyeleydi. Olar ilimnin’ logikahq tu'birin qurap, bul tu’birdin’ do’gereginde ilimnin’ tu’sinikleri, nizamlari ha’m printsi pleri ja’mlenedi.
Ilimiy biliwde ha’r qiyli da'rejedegi uhwmahqqa iye fundamentally tu’sinikler qollamladi. Olarg’a qollamhw tarawi sheklengen, arnawli ilimlerdin’ predmcti sipatinda ahp qaralatug’in jekke ilimiy kategoriyalar (misali, «jinayat», «ayip»—jinayat huqiqinda h.b.), uhwma ilimiy kategoriyalar (simmetriya, asim- metriya, informatsiya h.b.) kiredi. Olar ko’plegen ilimler ta’repincn qollamladi.
Biliwdin’ rawajlamw bansinda, adam o’zin qorshag’an haqiyqatliqtin’jan’a qa’siyetlerin ha’m baylamslann ashadi, qubihslar du’nyasinin’ tiykarma kiredi ha’m sa’ykes tu’siniklerdin’ja’rdeminde barliq materialliq do’retpelerge, sirtqi du’nyanin’ ha’mme qubilislanna tiyisli en’ uhwmahqqa iye bolg’an qa’siyetlerdi ha’mbaylanislardi bo’lip ko’rsetip, sa’wlelendiredi. Bunday qa’siyetler ha’m baylamslar retinde ha’reket, ken’islik, waqit, sebeplilik, nizamhhq, za’ru’rlik, tosinnanhq, qarama-qarsihq h.b. alip qaraladi. Bul en’ uliwmahq qa’siyetler ha’m baylamslar materialliq do’retpelerdin’ sipatlamasi, bolmistin’ uhwma formalan bolip, al bul qa’siyet ha’m baylanislardi sa’wlelendiriwshi ha’m subekttin’ do’retiwshilik iskerlik protsesinde o’z ko’rinisin tabiwshi tu’sinikler filosofiyaliq kategoriyalar (kategoriya grek so’zi bolip, «bayanlama» degendi an’latadi) dep ataladi. Solay etip, filosofiyaliq kategoriyalar adamlardin’ oylaw iskerliginin’ en’ uliwmahq formalarin, haqiyqatliqtin’ barliq qubilislanna tiyisli qa’siyetler ha’m baylanislardi sa’wlelendiriwshi idealhq obrazlardi an’latadi. Olardin’ ja’rdeminde ilimiy izertlew ha’m haqiyqatliqti a’meliy o’zgertiw protsesi bansinda adamlar ta’repinen o’ndiriletug’in amq material tu’sinilip, obekttin’ en’ ayriqsha sipatlamasi bo’lip ko’rsetiledi. Misal ushin, obektti sapa ha’m san jaqtan analizley otinp, bizler onin’ sapaliq ha’m sanliq sipatlamasin ha’m belgili jag’daylarda olar arasindag’i o’z ara baylamsti amqlaymiz. Jekke ilimler filosofiyaliq kategoriyalarg’a tiykarlanadi, olardin’ ja’rdeminde qubilislardin’ tiykarma kiredi, olardin’ sebeplerin, rawajlamw nizamlann amqlaydi. Filosofiyaliq kategoriyalar jekke ilimlerge teoriyaliq uhwmalastmwlar islewge ja’rdem beredi, izertlew perspektivalann amqlaydi.
Filosofiyamn’ kategoriyalan onin’ ko’p a’sirlik tariyxi dawaminda islep shig’ilg’an. Olardin’ sam o’zgergen, mazmum konkretlestirilgen, ha’r qiyli
sistemalar berilgen. Biraq, bul ayirmashiliqlardin’ boliwina qaramastan, olar barliq waqitlan du’nyanin’ uliwma ko’rinisin do’retiwshi ratsionalhq biliw formalan sipatinda alip qaralg’an.
Gegelge shekemgi filosofiyada kategoriyalar bir biri menen baylamssiz tu’sindirilgen. Gegel birinshi ret o’zinin’ kategoriyalar sistemasmin’ tiykanna dialektikahq printsiplerdi qoyadi.Ol kategoriyalardi ha’rekette,rawajlamwda, bir birine o’tiw jag’dayinda alip qaradi. Kategoriyalardi matcrialhq du’nya ha’m adamnan g’a’rezsiz jasawshi absolyut ideyanm’ rawajlaniw basqishlan sipatinda tu’sindiredi. Materialistlik dialektikada kategoriyalar adamnin’ sanasinda obektiv du’nyanin’ qa’siyetlerin ha’mbaylamslarimn’ sa’wleleniwi, uliwmalasiwi ha’m qayta isleniwi sipatinda alip qaraladi.
Gnoseologiyaliq aspektte kategoriyalardin’ gegellik sistemasin biliw protsesi sipatinda alip qarawg’a boladi. Biliw qubilistan tiykarg’a qaray ha’reket etedi, obekttin’ qarama-qarsihqh ta’replerin a’ste-aqirm, izbe-izlikte ashadi, olardi jup kategoriyalar ja’rdeminde sa’wlelendiredi. Bul ha’reket qa’legen jekke biliwlik protsesinde o’zgeshe ko’riniske iye boladi. Bug’an qosimsha ol biliwdin’ uliwma mzamhlig’in an’latadi, omn’ uliwma bag’darm ko’rsetedi. Zatlardin’ qa’siyetlerin bilmey, olardin’ sapasin bile almaymiz, zatlardin’ o’lshemin de olardin’ sanliq ha’m sapaliq amqhg’i tiykannda bile alamiz. Qubilislardin’ tiykan uhwmahqti, mazmundi, za’ru’rlikti h.b. biliw negizinde ashiladi. Usi ma’nide kategoriyalar biliw formalan ha’m basqishlan sipatinda tu’siniledi. Obektti biliw omn’ qa’siyetlerin biliwden baslanadi.
§2. Bolmistin’ universalliq baylanislan. Jekkelik, uliwmahq, o’zgeshelik. Tiykar ha’m qubilis
Berilgen problemanm’ sheshiliwinde filosofiya tariyxinda eki tendentsiya bar: realistlik (latin so’zi, so’zbe-so’z awdarmasi «zatliq» degendi an’latadi) ha’m nominalistlik (latin so’zi, so’zbe-so’z awdarmasi «atama, at» degendi an’latadi). Birinshi tendentsiyanm’ ta’repdarlarinm’ pikiri boyinsha, uliwmahq jekkelikten g’a’rezsiz tu’rdc o’z betinshe jasaydi. Olardin’ ayinmlari uliwmahq ta’biyati boyinsha ideyalar, idealliq tiykarlar tu’rinde o’mir su’retug’inhg’in aytsa (misali, Platon, Santayana, Uaytxed h.b.), al geyparalan omn’ sanadan g’a’rezsiz tu’rde, tisqanda o’mir su’retug’in materialliq ta’biyatin moyinlaydi (Ksenofan, Parmenid h.b.).
Bul berilgen kontseptsiyanm’ wa’killeri jekkeliktin’ o’mir su’rmeytug’in- lig’in yaki omn’ ekinshi da’rejeli bolip, uliwmahqtan g’a’rezli bolatug’inhg’in moyinlaydi.
Ekinshi, nominalistlik kontseptsiyanm’ ta’repdarlan uliwmahq emes, al jekke­liktin’ real o’mir su’retug’mlig’m ta’n aladi. Olardin' pikirinshe, uliwmahq adam- zattin’ oylaw iskerliginin’jemisi bolip, ol tek adamlardin’ sanasinda jekke prcd- metlerdin’ uliwma atamalan tu’rinde o’mir su’redi (V.Okkam, Sheyz h.b.).
Jekkeliktin’ real o’mir su’riwin moyinlay otirip, nominalistler onin’jasaw formalan haqqinda sorawdi ha’r qiyli lu’rdc sheshedi. Olardin’ ayirimlan jckkelik dara materialliq prcdmetler tu’rinde, basqalan sezimler tu’rinde, u’shinshileri ruwxiy atomlar tu’rinde o’mir su’retug’inlig’in aytqan.
Bul berilgen kontseptsiyalar jekkelik ha’m uliwmahq arasindag’i qatnas ma’selesinin’ ilimiy sheshimin bere almadi.
Obekt sapali ha’m sanli belgileniwdin’ birligi sipatinda darahqti an’latadi, yag’niy basqa dara obcktlerden bo’linip turatug’in qanday da bir pu’tinlikti beredi. Biraq, bul bo’liniwshilik salistirmaliliqqa iye, obekt basqa obektler menen baylanista o’mir su’redi, sol sebepli bir obektti biliw basqa obekt haqqinda bilimge iye bohw'di talap etedi.
Dara obektti basqa obektler menen sahstinw qa’siyetlerdi bo’lip ko’rsetiwge alip keledi. Olardin’ ayinmlari tek g’ana berilgen obektke tiyisli bolsa, al basqalan obektlerdin’ bir qatannda qaytalaniwshihqqa iye boladi ha’m ayirim ko’plik ushin uhwmahqti beredi. Sahstinw na’tiyjeleri jekkelik ha’m uliwmahq kategoriyalarinda o’z sa’wlesin tabadi. Jekkelik qaytalan- baytug’in, tek g’ana berilgen obekt ushin ta’n qa’siyetlerdi belgilew ushin qollamlatug’in kategoriya bolsa, al uliwmahq obektlerdin’ ayirim ko’pliginde qaytalanatug’in qa’siyetlerdi belgilewshi kategoriyam an’latadi. Misal ushm, adam maqluqatinda uhwmahqti onin’ tiri jan ekenligi, ja’miyette jasawi, onin’ tiykannin’ (mazmunimn’) belgili bir ja’miyetlik qatnasiqlar menen aniqlamwi, sanag’a iye boliwi, qorshag’an du’nyani idealhq obrazlar sistemasi arqali sa’wlelendiriwi beredi. Jekkelik retinde, qa’legen na’rsenin’ ken’islikte berilgen konkret onndi iyelewi, onin’ berilgen molekulalardan turatug’mlig’i h.b. alip qaraladi.
Jekkelik ha’m uhwmahqtin’ birligi, olardin’ sintezi daraliq kategoriyasi arqali belgilenedi. Daraliq tek g’ana jekkelik bolip qoymastan, ol uhwmahqti da an’latadi. Ko’plegen obektler ushin ta’n bolg’an uhwma qa’siyetlcr dara obekttc jekke qa’siyetler menen o’zgeshe tu’rdegi baylanista o’mir su’redi. Misali, qa’legen jinayiy qilmis uslnn ta’n bolg’an uliwmahq, yag’niy onin’ ja’miyetlikqa’wipli xarakteri konkret jinayatta o’zgeshe ko’riniske iye boladi, sebebi tek g’ana berilgen qilmis ushm ta’n bolg’an belgilcrdi payda etedi.
Solay etip, biliw protsesinde dara predmet da’slep ele jekke ha’m uliwma qa’siyetler bo’lip ko’rsetilmcgen qanday da bir aniqsizhq tu’rinde o’mir su’redi. Olardin’ bo’linip ko’rsetiliwi ha’m sintezleniwi na’tiyjesinde eki qarama-qarsihqti baylanistinwshi daraliq kategoriyasin qa’li plestiredi. Daraliq bul qarama-qarsiliqlardin’ birligin, sintezin an’latadi.
Tiykar ha'm qubilis
Mazmun na’rsclerdi payda ctctug’in barliq elementlerden, olardin’ o’z ara baylamslannan ha’m o’zgerislerinen turadi, forma bolsa na’rselerdin’ strukturasin quraytug’in elementlerdin’ turaqli baylamslann ha’m qatnaslanmn’ jiynag’m an’latadi. Mazmundi qurawshi elementlerdin’, o’z ara ta’sirlerdin’ ha’m o’zgerislerdin’ bo’legi za’ru’rlikti berse, basqa bo’legi—tosinnanhqti an’latadi. Bunday qa’siyet formag’a da ta’n. Mazmun ha’m formadag’i za’ru’rlik na’rscnin’ tiykann berse, tosinnanliq qubilisti an’latadi.
Tiykardi na’rsedegi barliq za’ru’rliktin’ mexanikaliq jiynag’i dep alip qaraw naduns boladi. 01 barliq za’ru’rliktin’ dialektikahq birligin beredi.
Tiykar na’rselerdin’ barhq za’ru’rli ta’replerinin’ ha’m baylamslannm’ olardin’ ta’biyiy o’z ara g’a’rezliliginde alip qarahwimn’ jiynag’in an’latadi. Qubilis bul berilgen ta’replerdin’ ha’m baylamslardin’ tosinnanliq arqali ko’riniwin an’latadi. Misali, anaw yaki minaw ja’miyettin’ tiykann og’an tiyisli bolg’an barhq za’ru’rli ta’repler ha’m baylamslar, olarg’a kiriwshi barliq rawajlamw mzamlan beredi. Qubilis bolsa bul ta’replerdin’ ha’m baylamslardm’ ku’ndelikli turmista adamlardin’ o’z ara ta’sir etiwinde, ja’miyetlik sho’lkemler ha’m mekemelerdin’ iskerligi arqali ko’riniwinde bayqaladi. Qubilis tiykarg’a sahstirg’anda bay, sebebi ol individuallastinlg’an ha’m sirtqi jag’daylardin’ qaytalanbaytug’m jiynag’inda iske asadi. Qubilis ta a’hmiyetli tosinnanliq penen baylamsta boladi. Qubilis o’zinin’ tiykanna sa’ykes keliwi de, kelmewi de mu’mkin. Tiykar qubihslar massasinda da, bir qubilis arqali da ko’riniwi mu’mkin. Bir qubihslarda tiykar amq, ken’ tu’rde ko’rinse, ekinshi bir qubihslarda keri jag’day ju’z beriwi so’zsiz.
Seziwlik qabillaw protsesinde ayirim jag’daylarda qubihslar bizge olar rcalliqta qanday bolsa, sonday tu’rde ko’rinbewi de mu’mkin. Om biz ko’rinis (vidimost, kajimost) dep ataymiz. Biraq ko’rinis bizin’ sanamizdin’ jemisi emes, ol baqlaw jag’dayinda real qatnasiqlardin’ subektke ta’siri na’tiyjesinde payda boladi. Ko’rinis qarap turg’an ko’zden de g’a’rezli boladi. Ko’rinis kate- goriyasi tiykar ha’m omn’ sirtqi ko’rinisi arasindag’i sa’ykes kelmcw faktin sa’wlelendiredi. Sol sebepli anaw yaki minaw qubilisti duns tu’siniw ushin ko’rinis ha’m realhq arasindag’i panqti amq ajirata biliwimiz tiyis.
§3. Bolmistin’ strukturahq baylanislan.
Bo’lek ha’m pu’tin, element, sistema ha’m struktura.
Forma ha’m mazmun
Qa’legen na’rseni mazmun ha’m formamn’ birliginde ha’m o’z ara baylamsinda alip qaraw om bir pu'tinlik sipatinda alip qarawdi an’latadi. Biraq, na’rsenin’ pu’tinlik halatin biliw protsesinde bizler omn’ bo’leklerin, belgili sistemani do’retiwshi elementlerdi biliwdin’ za’ru’rligin payda etemiz.
Bo'lek sistemanin’ quramina kiriwshi salistirmah o’zlik komponentti an’la- tadi. Pu’tin o’z ara baylamsqan bo’lcklerden tunwshi ha’m bo’leklerge tiyisli bolmag’an qa’siyetlcrge iye qanday da bir belgili sistcma bolip tabiladi. Misali, suw molekulastmn’ pu’tinlik sipatindag’i bo'lekleri retinde eki atom vodorod ha’m bir atom kislorod alip qaraladi. Bul atomlardin’ ha’r biri salistirmah o’z betinshellikke ha’m sapali o’zgeshelikke iye bolip, olar, o’z gezeginde, bir ta’repten pu’tinnin’ spetsifikasin berse, al ekinshi ta’repten, tikkeley onin’ o’zgesheliginin’ ta’sirine ushiraydi. Biraq pu’tin bo'leklerdin’ tek g’ana a’piwayi jiynag’in an’latpaydi. Bizlerge vodorodtin’ janatug’inhg’i, kislorodtin’ jamw protsesin quwatlaytug’inhg’i, al biraq suwdin’ jamwg’a tosqinhq ko’rsete- tug’inhg’i jaqsi belgili.
Pu’tin ha’m bo’lek arasindag’i qatnasti sipatlay otirip, pu’tinliktin’ ken’ tarqalg’an u’sh tipinin’ bar ekenligin aytip o’tiwimizge boladi.Pu’tinliktin’ birinshi tipin a’dette mexanikahq pu’tin dep ataydi. Onin’ misali retinde taslardin’ jiyindisin, qumnin’ u’yinshigin ahp qarawg’a boladi. Bul pu’tinnin’ bo’lekleri o’zgeriske ushiramay pu’tingc kiriw ha’m shig’iw mu’mkinshiligine iye.Pu’tinliktin’ ekinshi tipi retinde sho’lkemlesken pu’tin alip qaraladi.Bul jerde bo’lekler pu’tingc kirip-shig’iwinda o’zgeriske ushiraydi. Pu’tinliktin’ u’shinshi tipi retinde organikaliq pu’tin ahp qaraladi. Bul pu’tinliktin’ bo’lek­leri pu’tinnin’ quramina (sostavina) kirip rawajianadi. Og’an misal retinde qa’legen tiri organizmdi ahp qarawg’a boladi.
Pu’tinnin’ salistirmah tu’rde bo’linbeytug’in bo’legin element dep ataymtz. A’lbette, elementlerdin’ bo’linbewshiligi salistirmah xarakterge iye. Bo’lek ha’m eleinentti barabar tu’sinikler retinde ahp qarawg’a bolmaydi. Bo’lek tu’sinigi ko’lemi jag’inan element tu’sinigine salistirg’anda ken’ tu’sinik bolip tabiladi. Element pu’tinnin’ qa’legen bo’legin bermeydi, al ol tek salistirmah tu’rdc bo’linbeytug’in bo’legin an’latadi. Bug’an qosimsha bo’lek tu’sinigi pu’tin tu’sinigi menen u’ylesse, element tu’sinigi struktura tu’sinigi menen u’ylesedi. Qa’lcgen sistemanin’ strukturasi birinshi gezekte om quraytug’in elementlerden g’a’rezli boladi. O’z gezeginde elementlerdin’ qa’siyetlcri de belgili da’rejede o’zleri payda etkcn berilgen sistemanin’ strukturasi ta’repinen amqlanadi.
Struktura tu’sinigi ilimiy bilimnin’ ko’pshilik tarawlannda ken’nen pay- dalamladi. Bu’gingi ku’ni ol filosofiyaliq kategoriya sipatinda qa’liplespektc. Tariyxiy jaqtan struktura tu’sinigi forma kategoriyasinin’ konkretlesiwinin’ ha’m rawajlamwinm’ na’tiyjesin beredi. Ayinmjag’daylan formant mazmunmn’ strukturasi sipatinda belgileydi. Biraq, strukturam sistemanin’ turaqli ha’m saqlang’an momentleri sipatinda amqlaw talapqa tohg’iraq juwap berse kerek.
Turaqli o’z ara baylamsqan elementlerdin' sheklengen ko’pligi sistemam beredi. Sistemalardin’ tipleri materialliq ha’m idealhq, statikaliq ha’m dinamikahq, jabiq ha’m ashiq boliwi mu’mkin.
Elementleri retinde materialliq obektler ahp qaralatug’in materialliq sistemalar salistirmah a’piwayi elementlerden quralg’an a’piwayi (ximiyahq elementlersistemalan, a’piwayi biologiyaliq sistemalar) ha’m o’z ishine a’dctte podsistemalardi qamtiwshi quramah sistemalarg’a bo’linedi. Misali, ja’miyet quramali sistema retinde ekonomikaliq, sotsialhq, ruwxiy ha’m siyasiy podsistemalarg’a bo’linedi. idealliq sistemalar adamnin’ oylaw iskerliginin’ jemisi bolip tabiladi. Olarg'a filosofiyaliq kategoriyalar sistemasi, logika ha’m matematikadag’i formallasqan belgiler sistemasi, ilimiy teoriyalar kiredi.
Statikaliq sistemalar salistirmali turaqliliqqa, ten’likke, belgili bir waqit arahg’inda berilgen halatti saqlaw uqiplilig’ina iye boliw menen sipatlanadi.
Dinamikaliq sistemalarg’a strukturahq o’zgerisler ta’n bolip, olarg’a misal retinde tiri organizmdi, ja’miyetti h.b. keltiriwge boladi.
Jabiq ha’m ashiq sistemalardin’ arasindag’i ayirmaslnhq olardin’ sirtqi ortaliq penen qatnasi arqali belgilenedi. Barhq statikaliq sistemalar jabiq bolip, sirtqi ortahqtan izolyatsiyalang’an boladi (biraq sistemalardin’ o’zlcrinde dinamikaliq protsesler ju’z beriwi mu’mkin). Ashiq sistemalar sirtqi ortaliq penen zat, energiya, informatsiyaliq u’zliksiz almasiw protsesine, o’zin sho’lkemlestiriwge iye bolip, olarg’a dinamikaliq sistemalar kiredi.
Forma ha’m mazmun
Adamzat ja’miyetinin’ a’mcliy talaplan rawajlamwdin’ belgili basqishinda adamlardi sebepti biliwden tek g’ana za’ru’rlikti biliwge g’ana emes, al ko’p tu’rli sebepli-na’tiyjeli baylamslardi biliwge alip keledi. Predmet haqqinda o’z ara ta’sir etiwshi elementlerdin’ pu’tin kompleksi sipatinda bilimlerdin’ toplamwi mazmun ha’m forma kategoriyalannin’ analizleniwin talap etti.
Na’rselerdin’ mazmum omn’ barliq elementlerinin’, olardin’ o’z ara ta’sir etisiwinin’ ha’m o’zgerislerinin’ jiynag’in an’latadi. Mazmung’a ishki o’z ara ta’sirler de, sirtqi o’z ara ta’sirler de kiredi. Misali, atomnin’ mazmunma og’an kiriwshi yadro, elektronlar, olar arasindag’i o’z ara ta’sirler ha’m de omn’ real o’mir su’riwshi sirtqi o’z ara ta’sir etisiwleri kiredi.
Forma na’rselerdin’ elementleri arasindag’i turaqli baylanislarmin’ sho’lkemlesiwin an’latadi. Forma mazmunnm’ o’mir su’riw ha’m ko’riniw usilin beredi. Forma ishki ha’m sirtqi boliwi mu’mkin. Misali, ko’rkem shig’ar- mamn’ ishki formasin en’ aldi menen syujet, shig’armanm’ mazmunin quray- tug'in ko’rkem obrazlardin’, idcyalardm’ baylams usili beredi. Sirtqi formasin shig’armanm’ seziwler arqali qabil etetug’in ko'rinisi, omn’ sirtqi bezeliwi, misali, ko’rkem shig’armada—ko’rkem til, stil beredi.
Forma ha’m mazmun birlikke iye—formasiz mazmunnm’ ha’m mazmunsiz formamn’ boliwi mu’mkin emes. Olardin’ birligi belgili mazmunnm’ belgili formam kiyiwinde ko’rinedi. Tiykarg’i ta’rep retinde mazmun alip qaraladi, sebebi sho’lkemlesiw formasi ncnin’ sho’lkemlesip atirg’anman g’a’rezli boladi. O’zgeris, a’dette, mazmunnan baslanadi. Mazmung’a sa’ykes keletug’m forma mazmunnin’ rawajlaniwin tezlctedi. Rawajlaniw bansinda go’ne formanin’ o’zgergen mazmung’a sa’ykes kelmeytug'in basqishmin’ ju’z beriwi so’zsiz ha’m ol mazmunnin’ rawajlaniwina kescnt berip baslaydi. Forma ha’m mazmun arasinda konflikt payda boladi ha’m ol, o’z gezeginde, go'nergen formanin’ simw joli ha’m jan’a mazmung’a sa’ykes kcletug’in jan’a formanin’ payda boliwi menen sheshiledi. Jan’a forma mazmung’a aktiv ta’sir etip baslaydi, onin’ rawajlaniwina ta’sirin tiygizedi.
Forma ha’m mazmunnin’ birligi olardin’ sahstirmah o’zlikke iye boliwm da ha’m formanin’ mazmung’a sahstirg’anda aktiv rolge iye bohwin da an’latadi. Formanin’ sahstirmah o’zlikke iye boliwi onin’ rawajlaniw bansinda mazmunnan qalip qoyiw mu’mkinshiligine iye ekenliginde ko’rincdi. Formanin’ mazmunnan qalip qoyiwi birewinin’ ekinshisinc sa’ykes kelmewin de an’latadi. Forma ha’m mazmunnin’ sahstirmah o’zlikke iye boliwi, bir mazunnm’ ha’r qiyli formalarda ko’riniwinde de iske asadi. Mazmunnin’ sho’lkemlesiwinde ha’m rawajlamwinda forma u’lken rolge iye. Ulli ko’rkem o’ner do’retpeleri de mazmun ha’m formanin’ organikahq birlikte boliwi menen go’zzalhqqa iye bolip, ko’zdi qamastiradi.
§4. Bolmistin’ sebepli baylanislan. Sebeplilik ideyasi. Sebep ha’m na’tijje.
Tosinnanliq ha’m za’ru’rlik.
Mu’mkinshilik ha’m haqiyqatliq
Obektti izertlew onin’ ha’r qiyli baylamslarin, solardin’ ishinde sebepli- na’tiyjeli baylamslardi biliwge ahp keledi. Qanday da bir qubihs belgili bir jag’daylarda basqa qubihsti o’zgertse yaki payda etse, onda olardin’ birinshisi— sebepti, al ekinshisi—na’tiyjeni an’latadi. Sebeplilik baylams bolip, ol barliq waqitta o’mirge jan’am ahp keledi, mu’mkinshilikti haqiyqathqqa aylandiradi, rawajlaniwdin’ za’ru’rli deregin beredi.
Qa’legen na’tiyje keminde eki denenin’ o’z ara ta’sirinde payda boladi. Sol sebepli o’z ara ta’sir qubihsi qubihs-na’tiyjenin’ shin ma’nisindegi sebebi retinde ahp qaraladi. Qubihs-na’tiyjenin’ sipatlamasi o’z ara ta’sir etiwshi denelerdin’ halati ha’m ta’biyati menen aniqlanadi. Тек g’ana a’piwayi dara jag’dayda sebepli-na'tiyjeli baylanisti bir ta’replemc bag’darlang’an ha’reket dep ko’z akhmizg’a keltiriwge boladi. Bunday jag’dayda bir dene aktiv, al ekinshi dene passiv ta’repti an’latadi. Biraq, quramah protseslcrde keri ta’sirdi biykarlawg’a bolmaydi. Misali, eki na’rsenin’ ximiyahq o’z ara ta’sir etisiwinde aktiv ha’m passiv ta’replerdi bo’lip ko’rsetc almaymiz.Qanday da bir waqit arahg'mda sebep ha’m na’tiyje o'z ara birge jasaydi, keyin ala sebep so’nedi, al na’tiyje bolsa son’inda jan’a sebepke aylanadi. Bul protses ma’n’gi dawam etedi. Sebep ha’m na’tiyjenin’ o’z ara ta’siri keri qatnas printsipi menen belgilenedi, ol barliq o’zin o’zi sho’lkemlestiriwshi sistemalarda ha’reket etedi.
Keri baylanissiz sistemanin’ turaqhlig’i, basqariliwi ha’m izbe-iz rawajlamwi mu'mkin emes.
Ilimde toliq sebep, spetsifikaliq sebep, basli ha’m basli emes sebeplerdi bo’lip ko’rsetiwge boladi.Toliq sebep na’tiyjeni payda etiwshi barliq waqiya- lardin’jiynag’in an’latadi. Toliq sebepti a’dette a’piwayi qubihslarda aniqlaw mu’mkin. izertlew bolsa qubihstm’ o’zgeshe sebeplerinin’ mazmunin ashiwg’a bag’darlang’an boladi. O’zgeshe sebep dep na’tiyjcni keltirip shig’anwshi bir qatar o’z ara ta’sir etiwshi sha’rtlerdin’ jiynag’ina aytamiz. Basil sebep sebeplerdin’ barliq jiynag’imn’ ishinde sheshiwshi rolge iye sebepti an’latadi.
Sebep na’tiyjeni payda etiwi ushin belgili jag’daylardin’ bar boliwi talap etiledi. Jag’daylar dep berilgen qubihstm’ payda boliwi ushin za’ru’r bolg’an, biraq o’zliginen om keltirip shig’armaytug’in qubihslarg’a aytiladi. Jag’day- lardin’ xarakterinen berilgen sebeptin’ ha’reket etiw usili ha’m na’tiyjenin’ ta’biyati g’a’rezli boladi. Jag’daylardi o’zgertiw arqali sebeptin’ ha’reket etiw usihn ha’m na’tiyjenin’ xarakterin o’zgertiwimiz mu’mkin.
Sebepti siltawdan, yag’niy sebeptin’ ko’riniwine ta’sir etiwshi sirtqi tu’rt- kiden ajirata biliwimiz tiyis. Misali, qanday da bir ma’mleketke qaratilg’an quralli agressiyada a’skeriy ha’reketlerdi baslawg’a siltawdi tabadi..
Solay etip, qubilislardin’ sebeplerin izertlew ilimnin’ en’ a’hmiyetli ma’se- lelerinin’ biri bolip tabiladi. Biraq bul ma’selenin’ sheshiliwi bir qansha qiyin- shihqlar menen baylanisli. Birinshiden, ko’p sanli baylamslardin’ ishinen sebepli-na’tiyjeli baylanisti ko’rsetiw a’piwayi ma’sele emes, sebebi qubilislardin’ qa’legen izbe-izligi sebepli baylanis belgisin an’latpaydi. «Bunnan keyin» «sol sebepli» degen ma’nini bermeydi. Ekinshiden, ko’plegen qubihslar bir sebep emes, al bir neshe sebeplerdin’ na’tiyjesinde payda boladi, al bir sebep bolsa tek g’ana bir na’tiyjeni keltirip shig’armay, bir neshe na’tiyjelcrdi beriwi mu’mkin. U’shinshiden, sebepti amqlawdag’i qiyinshihq sebepti siltaw menen shatastinwda da ko’rinedi.
Za’ru’rlik ha’m tosinnanliq
Adam ta’repinen za’ru’rliktin’ aniqlaniwi sebepli-na’tiyjeli baylanisti tercn’nen biliw menen baylanisli. Praktikada qorshag’an ortaliqtag’i ashilip atirg’an sebepli-na’tiyjeli baylamslardi qollamw arqali adamlar, eger sebep, qanday da bir o’z ara ta’sir bar bolsa, onda og’an sa’ykes o’zgeristin’, yag’niy na’tiyjenin’ payda bolatug’inlig’in amqladi. Bul jag’day za’ru’rliktin’ sebepli- na’tiyjeli baylanistin’ qa’siyeti sipatinda alip qarahwina alip keldi.
Keyin ala biliwdin’ rawajlamwi menen za’ru’rlik tu’siniginin’ mazmum ken’eyedi. Za’ru’rli baylamslar retinde tek g’ana sebepli-na’tiyjeli baylanislar alip qaralmastan, al belgili jag’daylarda payda bolatug’in qa’legen baylanis ha’m qatnaslar, ta’repler, qa’siyetler alip qaraladi. Za’ru’rlik dep ishki, en’ a'hmiyetli qa'siyetlerden, berilgen qubilislardin' o’z ara qatnaslannan so’zsiz kelip shig’atug’in qubilislardin’ rawajlaniwina aytamiz. Tosmnanliq dcp o'zinin’ jasaw sebebine basqa da iyelik etetug’in, sirtqi jag’daylar menen amqlanatug’in qubilis ha’m baylamslarg’a aytamiz. Usig’an baylamsli ol berilgen jag’daylarda boliwi da, bolmawi da mu’mkin. Eger tosmnanliq o’zinin’ sebebin basqada - ha’r qiyli sebepli-na’tiyjeli baylamslardin' kesilispesindc ko’rse, al za’ru’rlik sebepti o’zinde ahp ju’redi.
Za’ru’rlik ha’m tosmnanhqtin’ dialektikasi tosmnanliqtin’ za’ru’rliktin’ ko’riniw formasi retinde ha’reket etiwi menen baylamsli. Tosmnanliq za’ru’r­liktin’ tohqtiriwshist sipatinda ahp qaraladi. Usig’an baylamsli tosmnanliq za’ru’rliktin’ ishinde de o’mir su’redi. Ne sebepten za’ru’rlik tosmnanliq tu’rin­de ko’riniskc iye boladi? Uliwmahq tek g’ana jekkclikte ko’rinedi, al jekkeliktin’ qa’li plesiwine sheksiz ko’p jag’daylar qatnasadi, og’an qaytalanbawshiliq mo’rin basadi. Tosmnanliq za’ru’rli protsestin’ rawajlamw jolina ta’sirin tiygizedi. Om yaki tezletedi, yaki pa’seytedi ha’m o’zi za’ru’rlikke aylanadi.
Tosmnanliq za’ru’rlik penen ko’p tu’rli baylanista boladi, sol sebepli za’ru’rlik tosmnanliq formasinda ko’rinedi, tosmnanliq ha’m za’ru’rlik arasindag’i baylams hesh qashan jabiq xarakterge iye bolmaydi. Biraq, rawajlamwdin’ bash bag’dann tek g’ana za’ru’rlik amqlaydi.
Mu’mkinshilik ha’m haqiyqathq
Adam predmetlerdin’ ha’m protseslerdin’ tiykarm biliwge umtiliw arqah olardin’ tariyxin izcrtlep baslaydi. Olardm’ tiykarm bilip, adam keleshekti ko’riw uqiphhg’ina iye boladi, sebebi barliq o’zgeriw ha’m rawajlamw protses- lerinin’ uhwma belgisi retinde keleshektin’ bu’gingi ku’n menen amqlamwi, ele payda bolmag’an qubilislardin’ o’mir su’rip atirg’an qubihslar menen belgileniwi alip qaraladi. Obektiv o’mir su’riwshi ha’m solardin’ tiykarinda payda boliwshi qubihslar arasmdag’t o’z ara baylamstin’ bir ta’repi haqiyqathq ha’m mu’mkinshilik kategoriyalarinin’ baylanisinda o’z sa’wlesin tabadi. Mu’mkinshilik kategoriyasi qubilislardin’ rawajlamwinm’, ha’rekctinin’ qanday da bir haqiyqathqqa ta’n tendentsiya yaki da’slcpki sha’rt tu’rinde o’mir su’riw basqishm sa’wlelendiredi. Sol sebepli mu’mkinshilik ha’zirgidegi keleshekti, berilgen sapali aniqhqtag’i ele joqti, biraq waqittin’ o’tiwi menen belgili jag’daylarda payda bolip, haqiyqathqqa aylaniwshi tendentsiyam an’latadi. Haqiyqathq bolsa iske asqan mu’mkinshilikti ha’m jan’a mu’mkin- shiliklerdin’ qa’liplesiw tiykann beredi. Haqiyqathq du’nyanm’ barliq real ku’shlerinin’ ha’reketinin’juwmag’in an’latadi. Og'an ta’biyat, tariyx, adam, onin’ aqili, materialliq ha’m ruwxiy ma’deniyat, bizdi qorshag’an ortaliq kiredi. Haqiyqathq tu’sinigi qanday da bir sapamn’ tohq ko’riniw ma’nisin an’latadi. Obekttin’ qa’legen o’zgerisi mu’mkinshilikten haqiyqathqqa o’tiw bolip tabiladi. Mu’mkinshiliktin’ bolmisi o’zgeris, rawajlaniw menen baylanisii boladi. Mu’mkinshilik waqitta haqiyqatliqtan aldin keledi. Biraq, haqiyqatliq o’tken rawajlamwdin’ na’tiyjesi retinde keyingi rawajlamwdin’ tiykarg'i punktin an’la­tadi. Mu’mkinshilik berilgen haqiyqatliqta payda boladi ha’m jan’a haqiyqathqta iske asadi.
Obekttin’ rawajlaniw barisindag’i ha’r qiyh bag’darlardi sa'wlelendiriwshi jasirin tendentsiyalar retinde mu’mkinshilik haqiyqatliqti keleshek ko’zqara- sinan sipatlaydi. Mu’mkinshilik haqiyqathqqa o’tiwi ushin eki faktordin’ boliwi sha’rt: belgili nizamnm’ ha’reket etiwi ha’m tiyisli jag’daylardin’ boliwi. Qa’legen sistema o’zinde ko’p mu’mkinshilikti ahp ju’redi (iske asinwg’a sahstirg’anda). Mu’mkinshiliktin’ progressiv, regressiv, real, formal, abstrakt, konkret tu’rlerin bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Progressiv ha’m regressiv mu’mkinshilikler ja’miyettin’ izbe-iz rawajlaniw tendentsiyasin yaki go’nege qaytiw, degradatsiyalamw tendentsiyasin an’latadi. Sistemamn’ mzamli rawajlamwi, onin’ za’ru’rli baylamslan ha’m qatnaslan menen payda etilgen mu’mkinshiliklerdi real mu’mkinshilikler dep ataymiz. Formal mu’mkinshilikler za’ru’rliktin’ tohqtinwshisi sipatindag’i tosinnanhqqa tiykarlanadi.
Barliq mu’mkinshilikler belgili bir konkret jag’daylarda payda boladi ha’m rawajlanadi. Bul jag’daylar menen baylanista abstrakt ha’m konkret mu’m­kinshiliklerdi bo’lip ko’rsetiwge boladi.Abstrakt mu’mkinshiliktin’ tiykarg’i ha’m uliwma belgisi sipatinda haqiyqathqta onm’ iske asiwi ushm jetkilikli jag’daylardin’ ha’m faktorlardin’ bolmawi ahp qaralsa, al konkret mu’mkin- shilikte bunday jag’daylardm’ jetkilikli boliwi diqqatqa alinadi.
Abstrakt ha’m konkret mu’mkinshiliklerdin’ arasindag’i qarsihq sahstirmah boladi, sebebi qa’legen mu’mkinshilik o’zinin’ o’mir su’riwin abstrakt tu’rde baslaydi, al konkret tu’rde, eger jetkilikli ha’m za’ru’rli jag’daylardin’jiynag’i ja’mlense, iske asadi.
Mu’mkinshiliktin’ iske asiwi menen itimalhhq problemasi tikkeley bayla- nista ahp qaraladi. itimalhhqtin’ tiykarg’i mazmuni mu’mkinshiliktin’ haqiy­qathqqa qatnasi menen baylanisii. Qa’legen mu’mkinshilik haqiyqathqta qa’liplesken jag’daylar menen tiykarlamwdin’ belgili da’rejesine iye. Sol sebepli jag’daylardm’ qanday da bir konkret jiynag’inda qa’legen mu’mkinshilik o’zinin’ iske asiw perspcktivalanna iye. Basqasha aytqanda, iske asiwinin’ belgili itimalhhg’i menen xarakterlenedi. Uliwma o’zgeriwshilik mu’mkinshilikti tiykarlawdag’i absolyut turaqhhqtin’joq ekenligin belgilcydi. Al haqiyqatliqtin’ o’zgeriwi bir mu’mkinshiliklerdin’ iske asiwina ta’sir etiwshi ha’m olardin’ itimalhhg’in ku’sheytetug’in faktorlar saninin’ ko’beyiw protsesin ha’m sol waqitta basqa mu’mkinshiliklerdin’ iske asiw itimalhhg’in pa’seytetug’in protsesti an’latadi. Usig’an baylanisii filosofiyada itimalhhqti jag’daylardin’ qanday da bir kompleksinde mu’mkinshiliktin’ iske asiwinin’ sanli sipatlamasi dep aniqlawg’a boladi. itimalhhq qubihslar ko’pliginin’ qa’siyetin beredi.
O’tken paragrafta kategoriyalar logikaliq-gnoseologiyaliq funktsiyada biliw obektinin’ formalan ha'm basqishlan sipatinda berildi. Haqiyqathqtin’ belgili ta’replerin ha’m baylamslarm sipatlay otirip, filosofiyaliq kategoriyalar du’nya­nin’ uliwma ko’rinisin do’retiwshi tu’siniklerdi an’latatug’inhg’m ko’rdik.
Filosofiya tariyxinda ha’m bu’gingi ku’nde du’nyanm’ ha’r qiyli ko’rinisleri o’mir su’rmekte, olardin’ ayirmashihg’i tek g’ana du’nya haqqinda bilimlerdin’ rawajlamwi, konkret ilimlerdegi asluhwlar menen baylanisli bolip qoymastan, al olar belgili filosofiyaliq kontseptsiyalardin’ printsi pleri menen aniqlanadi. Olardin’ tiykarg’i printsi pleri retinde a’yyemgi da’wirde qa’liplesken metafizika ha’m dialektikam, jigirmalanshi a’sirdin’ aqirg’i on jillig’inda payda bolg’an sincrgetikani alip qarawimizg’a boladi.