K berdimuratova

Shmliqtin' konkretligi. ilimnin’ nizami, amqlamasi, aksiomasi, printsipi h.t.b. formasinda berilgen ha’r qanday jag’day abstraktlik shinliq dep ataladi ha’m onin’ mazmum sipatinda obektlerdin’ ha’r qanday ko’pligine ha’m olardin’ qatnasiqlarina liyisli bolg’an en’ a’hmiyetli uliwma belgiler ahp qaraladi. Bul shinhqlar real obektlerdi biliwde uliwma metodologiyahq bag’dar bola aladi. Biraq ta jekke na’rsc, obekt tek g’ana o’zine ta’n bolg’an o'zgeshe qa’siyetlcrge iye boliwi mu’mkin ha’m ol belgili konkret jag’dayda, belgili orinda, belgili waqitta jasawi mu’mkin. Biliw obekti, misali ushin, ma’mlcket, tek g’ana o’zine ta’n, tariyxiy jaqtan amqlang’an belgilerge iye konkret ma’m- leketten onin’ parqin ko’rsetiwshi, uliwma, cn’ a’hmiyetli belgiler ta’repinen izertleniliwi mu’mkin. Sol sebepli uliwma jag’day tek g’ana belgili waqitliq ha’m ken’islik shegaralarinda shin boliwi mu’mkin, al olardan tisqanda ol qa’telikke aylanadi. Misali ushin, «U’sh mu’yeshliktin’ ishki mu’yeshlerinin’ qosindisi eki tuwrig’a ten’» degen pikir evklidlik geometriya sistcmasinda shin bolip, evklidlik emes sistema ushin jalg’an boladi.
Shmliqtin’ orin ha’m waqittin’ amq jag’daylan menen, belgili koordina- talar sistemasi menen baylanisi «abstraktlik shinliq joq», ol ha’mme waqitta amq boladi degen mazmunnin’ durishg’in da’lilleydi.
Shmliqtin’ o’lshemleri. Shinliq problemasi onin’ o’lshemlerin aniqlaw ma’selesi menen baylanisii. O’lshem degenimiz bilimnin’ shinlig’in amqlawg’a, onin’jalg’anhqtan parqin ko’rsetiwge ja’rdem beriwshi usildi an’latadi. Empirik- filosoflar usinday o’lshem retinde berilgen sezimlerdi ha’m qabil etiwlerdi, bilimnin’ seziwlik ta’jiriybege sa’ykes keliwin alip qaradi. Bul o’lshemdi ha’zirgi zaman batis ellerinin’ filosofiyasinda neopozitivistler (verifikatsiya printsipi) alg’a su’rdi. Ratsionalistlik bag’dardag’i filosoflar (Dekart, Spinoza, Leybnits) shmliqtin’ o’lshemi retinde aqildin’ amq ha’m esaphhqqa iye boliwin, bilimdi uhwmahq ayqin jag’daylardan keltirip shig’ariwdi ahp qaradi. Shmliqtin’ kogerentlik teoriyasinda bul kriteriy ishki jaqtan kelisilgen, qarama-qarsihqsiz bilim retinde tu’sindirildi. Bul keltirilgen o’lshemlerdin’ biliwde tutqan belgili rolin biykarlawg’a bolmaydi. Egerde seziwlik biliwdi subektivistlik mazmunda alip qaramay, al sezimnin’ ha’m qabil etiwdin’ deregi sipatinda obektivlik realhqti ta’n alsaq, onda seziwlik biliw, ayinm jag’daylarda, misali, dara qubihslardi, olardin’ qa'siyetlerin biliwde shmliqtin’ jetkilikli o’lshemi bola aladi. Misali, «jawin jawip tur», «qar jawip tur» dep aytqanimizda bizler basqa usillardi izlemey, o’zlerimizdin’ seziw organlanmizg’a isenemiz. Biraq ta seziwlik ta’jiriybe sheklengen boladi. Sezim ha’m qabil etiwdin’ ja’rdeminde bizler qubihslardin’ tiykarin bile almaymiz, ta’biyat ha’m ja’miyct mzamlann asha almaymiz. Logika nizamlari menen sa’ykeslikte (logikahq o’lshem) ayinm uliwma shinliq jag’daylardan bilimdi keltirip shig’anwda biz basqa o’lshemlerdi qollana almaytug’in jag’daylardi (misali, bunmraqta bolip o’tken qubihslardi tu’sin- dirgcnde) paydalanamiz. Bul o’lshem ko’plegen ilimlerde jetkilikli da’rejede sapaliliqqa (bekkemlilikke) iye. Shinliqtm’ uliwmaliq formalliq o’lshemin, biliwdin’ aqildin’ formal ha’m uliwma mzamlarina sa’ykesligin Kant birden bir mu'mkin bolg’an o’lshem retinde ta’n aldi. Biraq ta bul o’lshem de sheklengenlikke iye. Keltirilip shig’anlatug’in jag'daylardin’ tiykan retinde alip qaralatug’in uliwma jag’daylar lia’mme waqitta shin bola bermeydi. Bilim rawajlanadi ha’m amq shinliq dcp ta’n ahng’an ko’plcgen jag’daylar qayta qaralip shig’iladi, basqa jag’daylar menen almastinladi. Ilimde bug’an misallar ju’da’ ko’plcp tabiladi.
Shinhqti belgilewde bilimnin’ ishki jaqtan kelisiwshiligi, qarama-qarsi- hqsizlig’i belgili a’hmiyetke iye boladi. Bul kontseptsiyalardin’ uliwma kemshiligi sonda, olarda bilimnin’ shinlig’min’ o’lshemi bilimnin’ o’zinde ahp qaraladi. Biraq bilimnin’ o’zi o’zinin’ o’lshemi bola aladi ma? Bunday o’lshem retinde ruwxiy emes biliwlik iskerlik, yag’niy a’meliy iskerlik ahp qaraliwi tiyis.
Gegel shinhqtin’ o’lshemin biliwdin’ shegarasinan a’meliy iskerlik tarawina shig’aradi. Biraq ta ol praktikam predmetti o’zinin’ tu’sinigi boyinsha qayta o’zgertiwshi absolyutlik ideyamn’ aktivligi dep aniqladi. Dialektikahq materializmde praktika subekttin’ materialliq sistemalardi qayta o’zgertiwdegi maqsetke bag’darlang’an predmetlik-seziwlik iskerligi retinde ahp qaraladi. Bul iskerlik ja’miyetten bo’lekjasawshijekke adamnm’ iskerligi emes, al ja’miyet belgili bir o’zinin’ rawajlaniwi barisinda ta’nalg’an bilimler, ta’jiriybelcr, usillar menen qurallang’an sotsialliq subekttin’ iskerligin an’latadi. Praktika sotsialhq- ta’riyxiy ta’biyatqa iye, ol a’meliy iskerliktin’ na’tiyjelerine ha’m aldin’g’i a’wladlardin’ ta’jriybesine arqa su’yeydi. Praktika shinhqtin’ o’lshemi retinde tek g’ana dialektikahq materializmde alg’a su’rilmey, al ol pragmatizm filosofiyasinda da orayhq orindi iyeleydi. Praktika jen’is, payda sipatinda subektivlik ta’biyatqa iye, bilimnin’ shinlig’in subekttin’ o’zi onin’ obektivlik mazmunman g’a’rezsiz tu’rde aniqlaydi. Sol sebepli shinhqtin’ pragmatikahq o’lshcmi tiykannan biliwdin’ shegarasinan shig’a almaydi. Bilim obektivlik realliq penen emes, al subekttin’ iskerligi menen sa’ykeslendiriledi. llbette, bilimler olardin’ a’meliy paydahhg’i ko’zqarasinan da izertleniliwi mu’mkin, biraq olar egerde obektivlik shinhqqa iye bolsa g’ana payda ahp keledi. Basqa jag’daylarda birew (adam, sotsialliq topar, ja’miyetlik klass) ushin payda bolg’an na’rse basqalar ushin ma’nige iye bolmawi da, ayinm jag’daylarda za’lel keltiriwi de mu’mkin.
Solay etip, praktika shinhqtin’ birden-bir o’lshemi emes, basqa da o’lshemler bar—seziwlik, logikahq, estetikaliq h.t.b. Belgili bir waqitqa deyin adam intuitsiyag’a, yag’niy dunshqtm’ intuitivlik seziliwine de arqa su’yewi mu’mkin. Biraq bulardin’ ha’mmesi de en’ son’inda praktika ta’repinen belgilenedi. Sol sebepli ja’miyetlik praktika shinhqtin’ sheshiwshi, isenimli, tiykarg’i ha’m en’ uliwmahq o’lshemi retinde alip qaraladi. Praktika o’lshem sipatinda absolyutlik xarakterge de iye ha’m salistirmali da. Praktika ta’repinen tastiyiqlang’an barliq mazmun shinliq bolg’anlig’i sebepli praktika absolyutlik boladi. Praktikanin’ sahstirmalilig’i praktikanin’ ha’m teoriyalardin’ u’zliksiz rawajlaniwi menen baylanisli, sebebi praktika o’zinin’ ha’r bir rawajlaniw basqishinda teoriyam tolig’i menen tastiyiqlay almaydi. Тек g’ana rawaj- lamwdag’i praktika rawajlamp atirg’an bilimnin’ o’lshemi boliwi mu’mkin.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1. 
   Biliw mu’mkinshiliginin’ shegaralan bar ma? Eger bar bolsa, olar ne menen amqlanadi?
   
2. 
   Praktika degenimiz ne ha’m ol biliwde qanday rolge iye?
   
3. 
   Gnoseologiya degenimiz ne ha’m filosofiyamn’ bul tarawinda qanday ma’seleler qaraladi?
   

5. 
   Biliwdin’ uliwma logikaliq metodlarina sipatlama berin’.
   

Shimg’iwlar ha’m diskussiya ushin ma’seleler:

1. 
   Shmliqtin’ ta’biyati ma’selcsi boyinsha studentler arasinda tartis ketti. Olardin’ birinshi topan shinliq bul idealliq qubilisti an’latadi, sebebi shinhqqa iye bohw oylardin’ qa’siyeti, al barhq oylar idealliq xarakterge iye degen pikirdi berdi.
   

Ekinshi topar berilgen pikirlewdi qa’te dep tapti. Olardin’ pikirinshe, idealliqtin’ barliq qa’siyetleri o’z gezeginde idealhqqa iye emes. Eger shinliq obektivlik bolsa, onda ol adamnan da, adamzattan da g’a’rezsiz boladi. Berilgen waqitta shinliq o’mir su’redi. Sol sebepli, olardin’ aytiwinsha, obektivlik shinliq obektivlik te ha’m realliq ta bola aladi, bunday mazmun shmliqtin’ materialliq ekenligin an’latadi.
U’shinshi topardin’ pikiri boyinsha shinliq materialliq ta, idealliq ta emes, sebebi ol materialliq bolmis ha’m omn’ sanadag’i idealliq sa’wlelcniwinin’ arasindag’i qatnasti an’latadi.
Berilgen pikirlerdi analizlen’ ha’m tartisti dawam ettirin’.

2. 
   Frantsuz filosofi K.Gelvetsiy biliw protsesin sud penen sahstirdi: bes seziw orgam — bul bes gu’wam an’latadi, tek solar g’ana shinliqti beriwi mu’mkin. Omn’ opponentlcri Gelvetsiydin’ sudyani umitip ketkenligin aytip, og’an qarsi shiqti.
   

Opponentler sudyam aytqanda neni diqqatqa aldi? Gelvetsiydin’ gnoseolo- giyaliq pozitsiyasina qanday sipatlama beriwge boladi?

3. 
   «Aspan ko’k», «Roza qizil». Seziwlik ta’jiriybenin’ na’tiyjelerin sa’wlelendiriwshi bul berilgen bilimlerde abstraktlik oylawdin’ elementlerinin’ barhg’in ko’rsetin’.
   
4. 
   Kamayura indeetsleri (Braziliya) ko’k ha’m jasil ren’lerdi ajirata almaydi. Olar eki ren’nin’ daqlann bir so’z, yag’niy «popugay ren’i» degen so’z benen belgileydi. Usig’an tiykarlang’an halda, yag’niy ren’lerdi an’latiwshi so’zlerdegi ayirmashiliqti esapqa alip, ha’r qiyli ma’deniyattm’ adamlan arasinda qabil etiw protsesi ha’r qiyli boladi degen juwmaqti aliwg’a boladi ma? Bul qoyilg’an sorawg’a sizler qalay juwap bergen bolar edin’iz?
   
5. 
   L.Kerroldin’ «Alisa v Zazerkale» degen kitabinda patsha Alisag’a— «Jolg’a qara. Kimdi sen ko’rip tursan’?»—deydi. Alisa «Hesh kimdi» dep juwap beredi. Patsha qizg’anish penen «Mende de sonday ko’riw uqiplilig’i bolg’anda.—Hesh kimdi ko’rgenim de» deydi. Alisamn’ bergen juwabi duris pa? Joq zatti ko’riwge bola ma? Eger ko’riw mu’mkin bolsa, onda bul jag’day bizin’ sezimlerimiz ha’m qabillawirmz haqiyqatliqtin’ sa’wlesi degen pikir menen qalay u’ylesedi? Bul jerde ko’terilgen problemam siz qalay sipatlag’an bolar edin’iz?
   
6. 
   Sahstirmah ha’m absolyut shmliqlardin’ dialektikahq o’z ara qatnasin tu’sindiriw ushin student to’mendegishe analogiyani keltiredi—«Biliw qimbat bahali metalldi tabiw menen barabar—ruda—bul sahstirmah shinliq, onin’ bo’lekleri—taza metalldin’ tu’rleri (samorodki)—bul ma’n’gilik slimhq, al rudam bayitiw protsesi, metalldi eritiw—bul absolyut shmhqqa qaray ha’reket etiw». Berilgen analogiya duris pa?
   

iLiMiY BiLiw §1. Ilimiy biliw, onm’ o’zgeshelikleri ha’m da’rejcleri
Joqaridag’i ko’rsetilgcn problemalar qa’legen biliwlik iskerlikke tiyisli. ilimler ushin ilimiy biliwdin’ nizamhqlari ha’m printsi pleri og’ada u’lken a’hmiyetke iye.ilimiy biliw o’zgeshelikke iye.Birinshiden, ol obektivlikprintsipin basshihqqa aladi, sebebi ilimiy biliw obektti qalay berilgen bolsa, sol halda sa'wlelendiriwi tiyis, yag’niy obektti ruwxiy ku’shlerdin’ ta’sirisiz ahp qarawi kerek. Ekinshiden, ilmiy biliw «ratsionalistlik da’lillengen» belgige iye boliwi sha’rt, ol an’izdag’iday, dindegidey ko’zsiz isenimge tiykarlanbay, al logikag’a ha’m jetkilikli tiykar nizamina boysmiwi tiyis. Jetkilikli tiykarsiz birde-bir qubihs shm ha’m a’dil bola almaydi. Sol sebepli ilimiy biliw protsesinde shmhqqa aqildin’, biliwdin’ ratsionalhq usillan ha’m kritikahq analizdin’ ja’rdeminde erisiledi. U’shinshiden, ilimiy biliw essentsialistlik bag'darla- mwshihqqa iye, yag’niy ol obekttin’ tiykarm, nizamhqlann tiklewge bag’dar­lang’an. To’rtinshiden, ilimiy biliw bilimnin’ o’zgeshe tu’rdegi sho’lkem- leskenligin,sistemalasiwin talap etedi. Bul jerde ta’rtiplesiwshilik tu’sinilgen printsiplerge tiykarlang’an halda, teoriya ha’m kcn’eytilgen teoriyahq tu’sinikler ja’rdeminde iske asinladi. Besinshiden, ilimiy biliw tekseriwshilikti basshihqqa aladi. Bul jerde biz ilimiy baqlawg’a, a’meliyatqa, logikahq jol menen sinawg’a da qatnas jasaymiz. ilimiy shinliq negizinde tekseriletug’in ha’m tastiyiqlanatug’in bilimlerdi sipatlaydi. ilimiy bilimde ilimiy shinhqlar u'lken a’hmiyetke iye boladi. Biraq bug’an qosimsha, yag’niy da’lillengen bilimnen basqa ilimiy biliwde problemahq xarakterge iye bilimler de (boljawlardi shin yamasa jalg’an dep ahp qaray almaymiz), qa’telikler de, jalg’an bilimde (Lisenko misalin bul jerde alip qarawg’a boladi) ushirasiwi mu’mkin.
ilimiy biliwde eki—empirikahq ha’m teoriyahq da’rejeni bo’li p ko’rsetiwge boladi. Olar to’mendegi belgileri boymsha panqlanadi;

• 
  empirikahq bilim tiykardin’ ko’riniw tu’rleri ha’m materialliq sistema­lardin’ fragmentarhq tiykarlan menen baylanisii boladi, al teoriyahq bilim bolsa olardin’ bir pu’tinligi menen, usi bir pu’tinliktin’ mzamlann aship beriw menen baylanisii;
  
• 
  empirikahq ha’m teoriyahq bilimler biliwdin’ ha’r qiyli usillanna iye. Empirikahq da’rejede biliw usillan retinde baqlaw, su’wretlew, eksperiment, modellestiriw, analiz, intuitsiya ha’m t.b. ahp qaraladi, al teoriyahq da’rejede biliw usillan retinde deduktsiya, sintez, oylawhq eksperiment, ideallastiriw, formallastiriw ha’m basqalar ahp qaraladi;
  
• 
  bul ilimiy biliwdin’ berilgen da’rejeleri tiykarg’i bilimnin’ sa’wlcleniwinin’ ha’r qiyli logikahq formalarina iye. Empirikahq da’rejede—fakt, al teoriyahq
  

da’rejede—teoriya alip qaraladi. Teoriya i/ertlenilip atirilg’an bir pu’tin obekttin’ tiykann,bir pu’tin strukturani sa’wlelendiriwshi tu’sinikler,printsi pier ha’m mzamlar sistemasi bolip tabiladi;

• 
  teoriyaliq da’rejede berilgen bilim tarawimn’ tiykarg’i tu’sinikleri islenip shig’iladi ha’m sol kategoriyalardi islep slng’iwg’a bag’darlang’an ilimpazdin’ iskerligine iye bolamiz. Empirikahq da’rejede ilimpazdin’ iskerligi basqasha mazmung’a iye bolip, ol empirikahq materiallarg’a kategoriyalardi qollamwg’a bag’darlang’an boladi. Birinshi jag’dayda biz fundamentally ilimiy bilimge, al ekinshi jag’dayda biz a’meliy bilimge iye bolamiz.
  

Ilimiy iskerlik a’meliy iskerlik siyaqli xaotikahq xarakterge iye emes, ol usi iskerlikte qollamlatug’in metodlar ja’rdeminde sho’lkemlestiriledi. Bekon ilimiy biliwdegi duns metodtin’ rolin qaran’g’ida jolawshig’a jolin janqlatatug’in shirag’a megzetedi.Onm’ pikirinshe, jol menen ju’riwshi aqsaq jolsiz ju’girip baratirg’an adamnan oza aladi. Qanday da bir problemam izertlegende jalg’an joldi tan’lap, naduns metodti qollanip jen’iske erise almaymiz. Metodtin’ dunshg’i yamasa jalg’anlig’i obektivlik tiykardin’ ja’rdeminde aniqlanadi’ metod ha’rekette boliwi ushin tiyisli mazmung’a su’yeniwi kerek. Misali, tariyxiy metod rawajlamw teoriyasma, rawajlamwdm’ etaplanna ha’m protsesti biliwge su’yencdi. Sol sebepli metodti teoriya dep te alip qaraymiz, biraq ta ol haqiyqathqtin’ berilgen tarawin keyin ala biliw praktikasina bag’darlag’an teoriya bolip tabiladi. Metod tek mazmunnan g’a’rezli bolip qoymay, al ol izertlewshiden de, biliw subektinen de, omn’ professionally tayarhg’man da, ta’jiriybesinen de, teoriyaliq jag’daylardi o’zinin’ izertlew jumisinm’ bansinda basshihqqa alatug’in talaplar sistemasina o’tkeriw uqiplihg’man da g’a’rezli boladi. Metod dep ilimiy-izertlew iskerliginde basshihqqa aliw za’ru’r bolg’an printsipler, usillar, qag’iydalar ha’m talaplar sistemasina aytamiz. Tariyxiy biliwde en’ a’hmiyetli printsi plerdin’ biri bolg’an tariyxiyhq printsi pi sapali yamasa tiykarhq retrospektivlilikti,materialliq sistemanin’ qa’liplesiw sha’rtlerin aniqlawdi, predmettin’ rawajlamwindag’i etaplardi bo’lip ko’rsetiwdi, predmettin’ rawajlamwinm’ yamasa o’zgeriwinin’ xarakterin ha’m bag’dann aniqlawdi, sistemanin’ keleshegin boljaw maqsetinde omn’ rawajlamwinm’ tiykarg’i tendcntsiyasin ashiwdi h.t.b. talap etedi. Metodtin’ o’zi biliw obektinin’ o’zinde bolmaydi, jan’a bilimler aliw ushin adam ta’repinen islep shig’ilg’an (virabotannie) usillar ha’m operatsiyalar g’ana metodlar bola aladi. Metodlar obektivlik, mazmunhq, subektivlik xarakterdegi qag’iydalardan basqa aksiolo- giyaliq ta’repke de iye. Bul jerde bekkemlik (nadejnost), ekonomhliq, effektivlilik h.t.b. na’zerde tutiladi. Ayirim jag’daylarda bir ma’selenin’ sheshiliwi, bir obekttin’ izertleniliwi ha’r qiyli izertlewshiler ta’repinen ha’r qiyli metodlardi qollamwdi talap etedi, yag’niy ha’r bir izertlewshi o’zi ushin qolayh, effektiv- lilikke iye bolg’an metodti qollanadi. Bunday mazmun ko’pshilik jag’dayda biliw subektinin’ ta’jiriybesinen ha’m professionalizminen g’a’rezli boladi.
ilimiy a’dcbiyatta metod ha’m metodologiya tu’siniklcrin ko'pshilik jag’dayda bir ma’nide qollanadi. Biraq metodologiya basqa ma’nige iye bolip, ol metodlar haqqmdag’i ta’limat degendi an’latadi. Arnawli, uliwma teoriyaliq, filosofiyaliq metodlar siyaqli metodologiyada ko’rsetilgendey da’rcjelerge bo’linedi ha’m oni arnawti-ilimiy metodologiya, uliwma teoriyaliq metodologiya, en’ uliwmahq metodologiya dep ahp qarawg’a boladi.
En' uliwmahq metodologiya retinde ahp qaralatug’in filosofiyaliq metodo­logiya filosofiyaliq metod haqqindag’i ta’limatti an’latadi. Filosofiyamn’ tariyxiy rawajlamw bansinda usinday eki—metafizika ha’m dialektika dep atalatug’in metodlardi bo’lip ko'rsetiwge boladi.Dialektika o’z gezeginde metod sipatinda eki topar printsiplerdi o’z ishine qamtiydi. Birinshi toparg’a ontologiyaliq ha’m gnoseologiyaliq bizin’ bilimimizden kelip shig’iwshi biliw printsipleri, obektivlilik,sistemahiiq,tariyxiyhq, dialektikahq qarsihqliq printsi pleri kiredi. Ekinshi topardi uliwmahq, da’slepki sha’rtlilik xarakterge iye logikahq printsipler quraydi. Olardin’ ishindegi en’ tiykarg’isi retinde abstraktlikten konkretlilikke o’tiw printsipi alip qaraladi.Bul dialektikahq tiptegi filosofiyaliq printsipler uhwmateoriyaliq ha’m arnawh-ilimiy metodlar menen baylamsli. Olardi bir birine qarsi qoyiwg’a bolmaydi. Olar bir birin bayitip otiradi, sebebi filosofiyaliq metod jekke-ilimiy metodlar menen baylanissa, o’z gezeginde jekke-ilimiy metodlar o’zin biliwdin’ filosofiyaliq metodi arqali toliqtirip otiradi.
§2. Ilimiy biliw formalan
ilimiy biliw ko’plegen o’z ara baylamsqan komponentlerden turatug’in quramali sistemani beredi. Olarg’a ha’r qanday biliw ushm uliwma bolg’an tu’sinik,pikir,oyjuwmag’i,ilim ta’repinen qabillang’an printsi pier, mzamlar, kategoriyalar siyaqli oylawdm’ formalan jatadi. Bul komponentlerden basqa ilimiy biliwde quramahraq - problema, gipoteza, teoriya siyaqli formalardi bo’lip ko’rsetiwge boladi.