K berdimuratova

Sinergetika. Keyingi jigirma jilhq ishinde matematika, kibernetika, ximiya, biofizika ha’m basqa da ilimler tarawlarindag’i ashiliwlar tiykarmda distsiplinalararahq ilimiy izertlewlerdin’jan’a bag’dan—sinergetika (grekso’zi, «kelisip birge ha'reket etiwshi» degendi an’latadi) qa’li plcsedi. Onin’tiykarg’i ideyalari i.Prigojinnin’ basshihg’indag’i belgiyah mekteptin’ ilimpazlarmin’ miynetlerinde, Xaken basqarg’an nemets mektebi ilimpazlarmin’ miynetlerinde, Rossiyah alimlar—A.Samarskiy, S.Kurdyumov, N.Moiseev h.b. miynetlerinde ken’nen o’z sa’wlesin tapti.
Sinergetika ashiq siziqli emes sistemalardin’ o’zin sho’lkemlestiriw protseslerindegi uliwma mzamlardi izertleydi. Sistema, eger qorshag’an ortahq penen u’zliksiz o’z ara ta’sirde bolsa, onin’ menen zat, energiya, informatsiya almasiwlarin iske asirsa, onda ol ashiq dep ataladi. Qa’legen janli ha'm jansiz ta’biyattin’ ashiq sistemasinda (fizikahq o’z ara ta’sir etisiwler, ximiyahq reaktsiyalar, tiri kletka, organizm, ja’miyet) o’zin sho’lkcmlestiriw, yag’niy ishki sebepler menen amqlanatug’in sho’lkemlesiwler protsesleri bolip o’tedi. Qorshag’an ortahq penen o’z ara ta’sir etiw na’tiyjesinde turaqli sistema belgili jag’daylarda ten’sizlik halatina sa’ykes keliwshi dinamikahq rejimge o’tedi. Sistema turaqsiz bolip, ten’sizlik halattan tosinnan awisiwlarg’a, tisqan ketiwge, yag’niy fluktatsiyag’a ushiraydi (fluktatsiya—latin so’zi, so’zbc-so’z awdarmasi «terbelis» degendi an’latadi). Fluktatsiyanin’ ku’sheyiwi strukturam ldiratadi, om o’zgerislerge ahp keledi, na’tiyjede barliq sistemanin’ o’zgeriske ushirawin ta’miyinleydi. Jan’a turaqli strukturamn’ qa’liplesiwi sistemanin’ evolyutsiya jollannin’ ajirasiw noqatlan arqali, yag’niy bifurkatsiya noqatlari (latin so’zi, «ekige bo’liniw» degendi an’latadi) arqali o’tedi. Tosinnan bolg’an awisiwlar, fluktatsiyalar rawajlamwdin’ siziqli emes protscsine ahp keledi, protses mu’mkin bolg’an ko’p jollardin’ birewi arqali iske asinladi, mu’mkin bolg’an ko’p strukturalardin’ birewin qa'liplestiredi.
Solay etip, jan’a turaqli sistema turaqsizhqtan,ten’sizlikten tosinnan- hqlardm’ ha’reketi na’tiyjesinde payda boladi. Turaqsizhq turaqhhqti payda etedi, xaostan ta’rtiplilikkelip shig’adi. Sistema o’zin sho’lkemlestiredi.
Aslnq siziqli cmes sistemalarda tosinnanhq u’lken a’hmiyetke iye. Ol sistemanin’ o’zin-o’zi sho’lkemlestiriw protscsine sheshiwshi da’rejede ta'sirin tiygizedi, onin’ rawajlaniw bag’dann, jan’a strukturamn’ qa’li plesiwin amqlaydi. Tosinnanhq siziqli cmes, ko'p varianth rawajlamwdin’ a’hmiyetli qa'siyetin beredi, evolyutsiyamn’ mu’mkinshilikke iye ko’plegcn bag'darlarin ashadi. Ol tek g’ana za’ru’rliktin’ ko’riniw formasi bolip qoymastan, al belgili jag’daylarda sistemanin’ teren’ o’zgerislerinin’ sebebi retinde de, onm’jan’a sapali halatqa o’tiw protsesi retinde de ahp qaraladi. Tosinnan bolg’an qubihslar ta’repinen shaqinlg’an ta’biyat ha’m ja’miycttegi kataklizmalar ha’m keyin ala olardin’ strukturalarmin’ o’zin sho’lkemlestiriwi tosinnanhq tiykarmda za’ru’rliktin’ qa’li plesiwine misal bola aladi.
Sinergetika dialektikamn’ qag’iydalarm tohqtiradi ha’m konkretlestircdi, o’zin-o’zi rawajlandinw (samorazvitie), ta’rtip, ta’rtipsizlik, turaqhhq, turaq­sizhq degen tu’siniklcrdin’ mazmumn jan’asha tu’rdc tu’sindiredi. Rawajlaniw za’ru’rlik penen baylamsqan bir siziqli, bir ta’repleme bag’darlang’an protses sipatinda tu’sindirilmeydi, al ol tosinnanhq penen amqlanatug’in, o’zindc ko'plegcn jollardan bir joldi tan’law mu’mkinshiligine iye protses sipatinda alip qaraladi. Ta’rtipsizlik, turaqsizhq, xaos, sinergetika ko’zqarasinan, evolyutsiyamn’ magistral jol man awisiwdi an’latatug’in, buziwshiliq, destmktivlik xarakterge iye mazmundi bermeydi, al onin’ za’ru’rli basqislu, jan’a, quramaliraq strukturalardin’ sho’lkemlesiwine ahp keliwshi konstruktiv baslama retinde o’mir su’redi.
Qa’legcn ashiq sistemalar ushin uhwmahqqa iye bolg’an strukturalardin’, o’zin sho’lkemlestiriw protscslerinin’, rawajlaniw basqishlarin, tosinnanhqtm’ rolin izcrtley otirip, sinergetika globalliq evolyutsiyamn’, a’lemnin’ evolyutsiyasimn’ universal kontseptsiyasin do’retiwge jag’day tuwg’izadi. 01 ko’plegen ilimlerdin’ izertlewlerinin’ na’tiyjelerin birlestiredi, izertlewdin’ uliwma paradigmasin qa’liplestiredi, ta’biyiy-ilimiy bazani filosofiyaliq uliwmalastiriwg’a mu’mkinshilik jaratadi, rawajlamwdin’ dialektikahq kontseptsiyasin teren’lestiredi, bayitadi.
Sinergetika ta’repinen ashilg’an nizamhqlardin’ a’hmiyeti sonnan ibarat, egcr sistemalar o’zin sho’lkemlestiriwdin’ ishki protsesleri menen kclisimge kelse, onda quramali o’zin sho’Ikemlestiriwshi sistemalardi basqariw elfektivlilikkc iye boladi. Ha’tteki sistemag’a ha’lsiz kelisimge iye ta’sir kelisimsiz, biraq ku’shli ta’sir menen salistirg’anda da efiektivlilikke iye boladi. Misali, adamnin’ ta’biyatqa ta'siri, onin’ u’stinen u’stemlikke iye boliwi, bizge ma lim bolg’anmday, adamzat o’mirin qa’wip astina qoyiwshi protseslerge ahp keldi. Sinergetika ko’zqarasman, ta’biyatqa u’stemlik etpewimiz kerek, al onin' menen kelisim filosofiyasma tiykarlamp jasawinnz tiyis. Usinday bag’darda sotsialhq protseslerge de, ekonomikag’a da, siyasat, ma’deniyatqa da ta’sir etiwimiz tiyis.