K berdimuratova


Download 1.99 Mb.
bet54/95
Sana28.12.2022
Hajmi1.99 Mb.
#1012053
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   95
Bog'liq
filosofiya (lekciya) @kitapxana 2021

Nizam ideyasi. Du’nyani biliw du’nyada qanday da bir ta’rtiptin’ bar ekenligin bizge ko’rsetedi. Du’nyadag’i barliq na’rse, elementar bo’lekshclerden baslap kosmosliq sistemalarg’a shekem belgili bir ta’itipkc boysinadi.Nizam ha’mmc waqitta na’rseler arasindag’i baylanisti, na’rsenin’ ishindegi elementler, na’rselerdin’ ha’m bir na’rsenin’ qa’siyetleri arasindag’i baylanisti sa’wlelendiredi. Biraq, qa’legen baylanisti mzam dep alip qarawg’a bolmaydi. Baylanis tosinnan ha’m za’ru'rli boliwi mu’mkin. Nizam na’rselcrdin’ za’ru’rli, turaqli, qaytalanatug’in, a’hmiyetli qatnaslan ha’m baylanislann an’latadi. 01 belgili qubilislardin’ rawajlamw tendentsiyasin, ta’itibin, izbe-izligin ko’rsetedi.
Dinamikaliq ha’m statistikahq nizamlardi bo’lip ko’rsetiwge boladi. Dinamikaliq mzam sistemanin’ baslang’ish halati omn’ keyingi halatin amqlaytug’in sebepli baylanis formasin an’latadi. Olar qurainalihqtm’ ha’r qiyli da’rejesin beriwi mu’mkin. Olar uliwma qubilislarg’a da, olardin’ ha’r birine de qollamladi.
ilim ayirim sistemalardin’ individual komponentlerinin’ minez-qulqin aldinnan boljaw mu’mkinshiligine iye emes, biraq pu’tinnin’ minez-qulqin amq aytiw mu’mkinshiligine iye. individualdin’ minez-qulqindag’i tosinnanliq pu’tin sipatindag’i tirinin’ mzamliqlanna boysinadi. Statistikahq mzamlar pu’tinnin’ ha’r bir bo’legin emes, al qubihslar massasin bir pu’tin sipatinda tu’sindiredi.
Du’nyada ha’reket etiwshi mzamlardin’ mazmunin ashiw arqali keleshekti biliwge boladi, teoriyanin’ praktikag’a engiziliwi iske asinladi. Adamnin’ qorshag’an ortaliqtan u’stemlikke iye boliwi omn’ nizamlann biliwdin’ teren’ligi ha’m ko’lemi menen o’lshenedi.
Sapa ha’m salt. San o’zgerislerinen sapa o’zgerislerine o’z ara o’tiw mzami. Qa’legen na’rse omn’ basqa na’rseler menen uqsashg’in yaki ayirmashihg’m ko’rsetiwshi ko’plegen esapsiz qa’siyetlerge iye. Na’rselerge tiyisli qa’siyetler na’rsenin’ eki ta’repten sipatin ko’rsetedi: birinshiden, na’rsenin’ neni an’latatug’inhg’in belgileydi, ekinshiden, onm’ mug’danna diqqat awdaradi. Solay etip, qa’siyet na’rsenin’, predmettin’ ta’repi bolip, onin’ basqa predmetlerden ayirmashilig’in yaki uqsashg’in amqlaydi ha’m olar menen o’z ara ta’sir etisiwde ko’rinedi.
Na’rsenin’ ne ekenligin ko’rsetiwshi qa’siyetlerdin’jiynag’i omn’ sapasin beredi. Sapa na’rsenin’ tikkeley amqhqqa iye boliwin ko’rsetedi. Na’rsenin’ mug’danna, razmerine sipatlama beriwshi qa’siyetlerdin’ jiynag’i san dep ataladi. Eger qa’siyet na’rseni qanday da bir ta’repten sipatlasa, sapa na’rseni qanday da bir pu’tinlik sipatinda ha’r ta’repten analizleydi. Sandi biliw eki bag’darda rawajlandinladi: u’zlikli, diskretlik san ha’m qa’siyetlerdin’ ko’riniw da’rejesin sa’wlelendiriwshi u’zliksiz san.
Sapa salistirmali tu’rde tinishliq penen baylanisli bolip, ol belgili turaqliliqqa iye boladi, al san bolsa absolyut ha'reket penen baylanisli bolip, u’zliksiz o’zgerip otiradi. Biraq, sanli ta'replerdin’ o’zgerip otinwi belgili shegarag’a iye boladi. Anaw yaki minaw deneni u’lkeytiwge yaki kishireytiwge boladi, biraq ol sheksiz dawam etiwi mu’mkin emes. Misali, qa’legen material ha’r qiyli ta’sirlerge shidam beriwi mu’mkin, biraq belgilengen shegarag’a shekem shidam beredi,eger bul shegaradan o’tip ketsek,material buziladi.
Bul berilgen sapa ramkasinda mu’mkinshilikke iye bolg’an sanli o’zgerislerdin’ shegaralann o’lshem dep ataymiz. Qa’legen predmet belgilengen o’lshemge iye, bul o’lshemde berilgen sapa menen berilgen sannin’ birligi o’z sa’wlesin tabadi. Misali, suwdin’ suyiqhq halindag’i o’lshemi normal basim jag’dayinda Tselsiyada 0 gradustan—100 gradus aralig’indag’i temperaturahq shegaralarda sa’wlelenedi. Egerde to’mendegi shek buzilsa, onda suw muzg’a aylanadi, al t’emperatura joqandag’i shegaradan o’tip ketse, onda suyiqhq parg’a aylanadi.
O’lshemnin’ shegaralan to’men da’rejedegi amqhqqa iye boliwi da mu’mkin. Misali, amq tu’rde, aytayiq, bir kilometrge shekem atmosferamn’ qay jerde tamamlamp ha’m qay jerde planeta araliq ken’islik baslanatug’inhg’in aytiw mu’mkin emes. Jil ma’wsimlerinin’ shegaralan da amqhqqa iye emes. Bizler qay waqitta gu’zdin’ tamamlang’anlig’in ha’m qistin’ baslang’anlig’in ko’rsetetug’in ku’ndi yaki ha’pteni amq ayta almaymiz.
Solay etip, zatlardin’ sapasinin’ o’zgeriwi olarg’a sa’ykes sanli o’zgerisler menen, sanli o’zgerislerdin’ o’lshemnen shig’iwi menen aniqlanadi. Dialektikanm’ basqa mzamlan siyaqli san o’zgerislerinen sapa o’zgerislerine o’tiw mzami en’ uliwmahq mzam bolip, ol tek g’ana ta’biyatta ha’reket etip qoymay, al adamzat ja’miyetinde de ha’reket etedi.
Тек g’ana sanli o’zgerisler sapali o’zgerislerge o’tip g’ana qoymastan,al sapali o’zgerisler de,o’z gezeginde,jan’a sanli o’zgerislcrge o’tip otiradi. Yag’niy, tek g’ana san sapag’a o’tpey, al sapa da sang’a o’tedi. Misali, egerde selektsionerler o’simliklerdin’ jan’a sortlann ha’m haywanlardin’ jan’a na’sillerin (tuqimlarm) payda etse, onda olar o’z gezeginde jan’a sapam berip,al o’z gezeginde jan’a sapa basqasha sanli sipatlamalarg’a iye boladi.
Egerde bizler dara misallardan qubilislardin’ uzaq waqit aralig’inda rawajlamwin alip qarasaq, onda qubihslar sanli ha’m sapali o’zgerislerdin’ birligi, u’zliksizlik ha’m u’zilistin’ birligi sipatinda ha’reket etedi. Sanli o’zgerisler dep berilgen sapam saqlap qaliwshi o’zgerislerge aytamiz. Sol sebepli olar u’zliksiz boladi. Biraq, o’zgerislerdin’ u’zliksizligi erte me, kesh pe u’ziliske tu’siwine, bir sapamn’ ekinshi sapa menen almasiwina alip keledi. Jan’a sapa jan’a sanli o’zgerislerge baslama boladi. Usig’an tiykarlamp san o’zgerislerinen sapa o’zgerislerine o’z ara o’tiw mzami rawajlaniwdin’ mexanizmin aship beredi ha’m rawajlamw qalay iske asatug’inlig’m ko’rsetedi.
Sanli o’zgerislerdin’ sapali o’zgerislerge o’tiwi sekiriw ja’rdeminde iske asinladi. Berilgen na’rsenin’ sanli o’zgerislerinin’ izbe-iz sekiriwi, jan’a sapag’a
alip keledi. Sekiriw dep sanli o’zgerislerdin' sapali o'zgerislerge o’tivv protsesin, yag’niy go'ne sapadan jan’a sapag’a o’liw protsesin aytamiz. Sekiriw tu’siniginde u’zliksizliktin’ u’ziliwi diqqatqa ahnadi.
Obektiv haqiyqatliqtag’i sapali ko’p tu’rli o’mir su’rip atirg’an na’rseler, qubihslar sekiriwlerdin’ ko’p tu’rliligin amqlaydi. Biraq sekiriwlerdin’ barliq tu’rlerin ja’mlep, olardi eki tu’rge ahp kcliwge boladi. Birinshisi, janliw tu’rinde iske asatug’m sekiriwler dep, al ekinshisi, bir sapanm’ ekinshi sapag’a a’ste- aqirmhq penen o’tiwi tu’rinde bolatug’in sekiriw dep ataladi. Sekiriwdin’ tu’ri o’lshemnin’ xarakterinen (onin’ ko’p yamasa az da'rcjcde amqhqqa iye bohwman), sirtqi jag’daylardan g’a’rezli boladi. Egerde predmettin’ sapasi qatan’ tu’rde amq san menen baylamsli bolsa (misali, ximiyahq yaki ko’plegen fizikahq protsesler), onda sapantn’ o’zgeriwi a’ste-aqirm sanli o’zgerisierdi toplaw jolt menen iske aspaydt, al ol birden go’ne sapam joq etip, jan’a sapam payda etiw joh menen iske asadi. Bul jag’dayda sanli ha’m sapali o’zgerisler bir waqitta iske asiwi mu’mkin. Misali, ximiyahq aylamslarda molekuladag’i atomlardin’ sanimn’ o’zgeriwi sol waqittin’ o’zinde na’rsenin’ sapali o’zgerisin de an’Iatadi.
Egerde predmettin’ o’lshemi ha’r qiyli sanli sipatlamalarg’a iye bolsa, onda sapali o’zgeris sanli o’zgerislerdin’ izbe-iz aldinnan toplamwinan keyin payda boladi. Bul jag’dayda da sekiriw go’nenin’ birden joq boliwi ha’m jan’amn’ payda boliwi menen iske asinhwi da mu’mkin. Sekiriwdin’ bunday tipine misal retinde na’rselerdin’ bir agregatliq haldan basqasma o’tiwin ahp qarawimizg’a boladi.
Jan’a sapanm’ tez waqit ishinde birden go’ne sapam joq etiwi ha’m jan’am payda etiwi na’tiyjesinde ju’zege keliwin ta’miyinlewshi sekiriwler jarihw- sekiriwler dep ataladi.
Egerde predmettin’ o’lshemi onsha amq bolmasa, o’lshemnin’ shegarasinan shig’iw protsesi, yag’niy sekiriw protsesi ken’islikte ha’m waqitta jeterli da’rejede amqhqqa iye bolmaydi. Misali, qistin’ ba’ha’rge aylamw protsesi izbe-iz bolip o’tedi. But qistin’ ha’m jazdin’ shegaralannm’ obektivlik to’men da’rejedegi amqhqqa iye boliwi menen baylamsli. Bul sekiriwde bir sapadan ekinshi sapag’a o’tiw a’ste-aqirinhq penen iske asinladi.Sekiriwdin’ bul tipi izbe-iz sekiriw dcp ataladi. Solay etip,janliw tu’rindcgi sekiriw izbe-iz o’zgcrisler tu’rindc bolatug’in sckiriwden qisqa waqitta iske asinhwi menen ajirahp turadi. A’lbette, janliw tu’rindegi sekiriwdin' qisqa waqitlig’i sahstirmahhqqa iye. Ko’plegen ximiyahq yaki fizikahq protseslerde janliw sekund ishinde iske asinhwi mu’mkin, al ja’miyetlik qubihslarda janliw tu’rindegi sekiriw aylardi ha’m jillardi o’z ishine qamtiwi mu’mkin. Bug'an misal retinde adamzat tariyxindag’i revolyutsiyalardi ahp qarasaq boladi.
izbe-iz sanli o’zgerisler tu’rindegi sekiriw izbe-iz bolatug’in sanli o’zgerislerden panqlanadi. Sekiriw onnan aldm bolatug’in sanli o’zgerislerge salistirg'anda az waqit dawarn etedi. Sekiriw go’ne sapadan taza sapag’a o’tiw bolsa. al sanli o'zgcrisier barliq waqitta go’ne sapanm’ shegarasinda iske asinladi. Sanli o’zgerisler u’zliksiz o’zgcrisier bolsa, al sekiriw izbe-izliliktin’, u’zliksizliktin’ u’ziliwin an’latadi.
Sekiriw sanli o’zgerislerdin’ o’lshemnin’ sheginen slug’iwi menen baslanadi. Egerde o’lshem amq bolsa, onda shekten slng’iwdi amqlaw an’sat boladi. Misali, atomliq vodorod, vodorodtin’ eki atominm’ birigiwi o’lshemnin’ sheginen shig’ip, molekulyar vodorodtin’ payda boliwin an’latadi. Eger o’lshem amqhqqa iye bolmasa, onda sekiriwdin’ de baslamw momenti amq bolmaydi. Bug’an misal retinde qis ma’wsiminen ba’ha’r ma’wsimine o’tiwdi alip qarasaq boladi. Biraq bul jerde de sekiriwdin’ baslaniwi go’ne sapanm’ jan’a sapag’a aylamwmin’ baslaniwin beredi, al onin’ tamamlamwi bul protsestin’ tamamlaniwi menen belgilenedi. Solay etip,sekiriw da’wiri na’rsenin’ bir sapam joyitip baslawi, biraq ele jan’a sapag’a tohg’i menen iyelik etpewi waqtin an’latadi.
Sanli ha’m sapali o’zgerisler arasindag’i ayirmashihq, a’lbette, absolyut emes. Birqatnasta sanli o’zgeris bolg’an mazmun, yag'my na’rsenin’ sapasina tiyisli emes mazmun, basqa qatnasta sapali o’zgeris boliwi mu’mkin. Sanli yaki sapali o’zgerisler ekenligin amqlaw ushm, qanday sapa haqqinda pikir ju’rgizip atirg’animizdi biliwimiz tiyis. Misali, eger bizler ta’biyattin’ rawajlamwin alip qaraytug’in bolsaq, onda ha’reket etiwshi materiyanin’ bir formasinan ekinshi formasina o’tiw sapali o’zgeris bolip, al bul formalardin’ ishindegi o’zgerisler sanli o’zgerislerdi beredi. Bug’an qosimsha ha’reket etiwshi materiyanin’ qa’legen formasinda sapali jaqtan ha’r qiyli qubihslar o’mir su’redi, sol sebepli, aytayiq, bir kletkah organizmlerden ko’p kletkalig’a o'tiw sapali o’zgeris boladi. Bir kletkah organizmge qatnasta ko’p kletkali organizmlerdin’ shegarasindag’i barliq ayirmashihqlar sanli o’zgcrisier boladi. Egerde bizler sapam bunnan da tar ma’nide alatug’in bolsaq, onda ko’p kletkah organizmlerdin’ arasinda bir qatar sapali ha’r qiyli tiplerdi ko’riwi­mizge boladi. Misali, omirtqahlar sapa jag’inan to’men tiptegi haywan- lardan pariqlanadi ha’m bul qatnasta omirtqahlar ishindegi ayirmashihqlardin’ ha’mmesi sanli boladi.
Qa’legen na’rse tek o’zinc ta’n sapag’a iye boladi. Sapag’a qosimsha qa’legen na’rsc sanli ko’rsetkishlcrge de iye, olar sha’rtli tu’rde qanday da bir massag’a, ko’lemgc h.b. iye boladi. Solay etip,san o’zgerisinen sapa o’zgerisine o’tiw nizanu ta’biyatta, ja’miyette ha’m biliwde ha’reket ctetug’in uliwmahq mzam bolip, sanli ha’m sapali o’zgerislerdin’ birligi sipatmdag’i rawajlamw «mexanizminin’» a’hmiyetli ta’replerin aship beredi.

Download 1.99 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   95




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling