Kadirov javohir yaxshimurat ulí “imaratlardíŃ injenerlik kommunikaciyalarín joybarlawda alternativ energiyalardan paydalaníW”

3.2. QUYASH KOLLEKTORIN EKONOMIKALIQ XARAKTERISTIKALAW HÁM OLARDI TAŃLAW
Quyash ıssılıq menen támiynlew sisteması (KITT) anıq ıssılıq esabın shıǵarıw, ıqlım sharayatlarınıń tosınarlı terbelip turıwı, sistemadaǵı elementler ortasındaǵı óz-ara tásiriniń quramalı xarakterdiń tásiri sebepli talay qıyınshılıqlardı keltirip shıǵaradı. Sol sebepli hám injinerlik ámeliyatında ádetde yarım empirik metodlar qollanıladı. Olar EXM járdeminde KITT ni tolıq modellestiriw nátiyjelerin ulıwmalastırıwǵa tıykarlanıp jumıs kóriledi hám KITT dıń uzaq múddetli xarakteristkasın alıwǵa múmkinshilik beredi.
KITT ıssılıq esabın shıǵarıwdan gózlengen maqset: sistemanıń sutkalıq salıstırma ıssılıq óndirisin, ni anıqlaw ; KEK betindegi nur jutıw maydanın anıqlaw; ıssılıq akkumulyatorı kolemin anıqlaw; KEK konturındaǵı ıssılıq tasıwshınıń salıstırma ulıwma sarpın anıqlaw; jıyekke salıstırǵanda KEK qıyalıq múyeshi hám móljel alıwdı ( azimutın) anıqlaw; KEK konturlarında ıssılıq almasıwshı sırt maydanındaǵı qızıwdı hám paydalanıwshıların anıqlaw, jıllıq janar maynı oraw dárejesi ni hám -qosımsha energiya sarpın anıqlaw bolıp tabıladı.
KITT esabi ushın dáslepki maǵlıwmatlar tómendegiler bolıp tabıladı:
• Geliosistemanıń ornatılǵan orınnıń teńiz ITT ga salıstırǵanda biyikligi, keńligi hám uzınlıǵı (geografiyalıq uzınlıq)
• Íqlımlıq maǵlıwmatlar: gorizontal júzege kelip túsetuǵın summar Ye hám YeD diffuzli quyash energiyasınıń ortasha aylıq kúnlik muǵdarı, sırtqı hawanıń TV temperaturası.
• KEK hám Kk xarakteristkası; KEK modulın geometriyalıq ólshewleri (razmerleri), neshe qabatlı ayna bar ekenligi, ıssılıq tasıwshınıń túri;
• ÍSÍTÍW zárúr bolǵan ortasha ıssılıq júklemesi (yamasa onı esaplaw ushın zárúr bolǵan esap-kitap maǵlıwmatları)
• Suwıq hám ıssı suw temperaturasınıń ortasha aylıq parqı;
• Íssı suw jumsaw sutkalıq ulıwma muǵdarı
1-bólimde aytılǵanlarǵa muwapıq KITT tipi hám sxeması, bólimge muwapıq KEK tipi jáne onıń xarakteristikasi saylanadı. Tábiyiy cirkulyatsiyalı KISTT sistemaları KEK maydanı 20 kv.m ge shekem bolǵan jalǵız tártip degi paydalanıwshılar ushın qollanılıw múmkin. KEK maydanı odan úlken bolǵan ÍSÍTÍW geliosistemalarda hám KISTT larda ıssılıq tasıwshın zorlap júrgiziletuǵın (cirkulyatsiya etiletuǵın) sistema qollanılıwı múmkin.
KISTT ıssı suw temperaturası 45-750 ⁰C átirapında bolıwı kerek (KM hám K jaǵdaylaridan tısqarı).
Isıtıw sistemaların proektlestiriliwde dáslep quyash ısıtıw sistemalarınıń sxeması hám buyımları saylanadı, keyin ıssılıq, gidravlik, Texnika -ekonomikalıq esaplarınıń eń optimal variantların tańlap alınıp jumısqa kirisiledi.
Tek hár saatta ıssılıq sarpın esaplaw jetkilikli bolǵan dástúriy ıssılıq menen támiynlew sistemaların proektlestiriliwden quyash ıssılıq menen támiynlew sistemasın proyektlestiriwdiń parqı sonnan ibarat, bunda hátteki jıllıq ıssılıq sarpın hám esapqa alıw zárúr. Íssılıq sarpı, kDj, ıssı suw menen támiynlew berilgen ayda tómendegi boladı:
Bunda -bir adamǵa bir táwlikte m³ esabında (kún-adam esabında) tuwrı keletuǵın ıssılıq suw sarpı norması; N-xalıq sanı ; sol aydaǵı kún sanı; Tg. v hám Tx. v - ıssı suw hám suwıq suw temperaturası 0 S esabında (Tx. v hám bahaları aylar boyınsha ózgerip turadı, qalǵan bahalar bolsa turaqlı bolıp tabıladı); -ıssı suw menen támiynlew ushın ketetuǵın sutkalıq ıssılıq muǵdarı kDj esabında.
Isıtıw ushın ketetuǵın aylıq ıssılıq sarpı ortasha aylıq ıssılıq sarpıın 24 ke kóbeytiw jolı menen anıqlanadı, biraq esaplanǵan temperatura ushın sırtqı hawanıń ortasha aylıq temperaturası qabıl etilgen mánisi ÍSÍTÍW dáwirdiń hár bir ayı ushın ayrıqsha esaplap shıǵıladı.
Isıtıw ushın hám ıssı suw támiynatı ushın sarıp etiw etiletuǵın ıssılıq muǵdarı (ıssılıq uzatıw nagruzkasi) berilgen I-ay ushın tómendegishe boladı:
(20 )
ÍSÍTÍW, ıssı suw menen támiynlew hám ıssılıq uzatıw ushın ketetuǵın jıllıq ıssılıq sarpı tómendegishe boladı:
(21)
KITT sutkalıq ıssılıq islep shıǵarılıwınıń esabı hám quyash energiyasınıń janar may ornın oraw norması hár bir aydıń ortasha kúni ushın KEK qıya júzege kelip túsetuǵın quyash energiyasınıń ortası alıp esaplanadı, onıń ushın quyash iyiw múyeshin formula boyınsha (6) quyash batıw saatlıq múyeshin gorizontal hám qıyalıq maydanına salıstırǵanda múyeshleri (7) hám (8) formula boyınsha quyash radiaciyasınıń ortasha aylıq koeffitsentleri formula menen hám quyash energiyasınıń ortasha aylıq kúndizgi muǵdarı YeK KEK maydanına kelip túsetuǵın muǵdarı (3) formula menen esaplap shıǵıladı.
Jetip keletuǵın quyash energiyasınıń turaqlı yamasa turaqlı emesligi sebepli, quyash ÍSÍTÍW sistemasında qosımsha energiya deregi (KEM) menen islew kerek (Buǵan ÍSÍTÍW qazanları, ıssılıq tarmaǵı hám basqalar kiredi). Bul bolsa 100% ıssılıq penen támiynlew imkaniyatın beredi. Usınıń menen birge máwsimlik ıssı suw penen támiynlew quyash sisteması (KISTT) ıssı suw menen úzliksiz támiynlewdiń qatań talabı bolmaǵan orınlarda, (jazǵı dush bólmeleri, Pansionatlar, balalar jazǵı dem alıw orınları hám baqshalarda) sonday dubler sistemalarsız hám proektleniwi múmkin.
Quyash ÍSÍTÍW sistemaları ushın aprel ayına (arqa keńlik) hám qublalaw bolǵanda mart ayı ushın mólsherlengen esabı usınılıwı múmkin. Bul aylarda ıssılıqa bolǵan mútájlik tiykarlanıp quyash energiyası esabına támiynlewi kerek. Íssılıq penen támiynlew geliojanılǵı sistemaların proektlestiriliwde mútájlikti quyash energiyası esabına málim úlesin qaplawǵa ekonomikalıq tárepten maqsetke muwapıqlıǵı názerde tutılıwı kerek -jıllıq ıssılıq nagruzkasınıń qalǵan bólegin bolsa KEK (qosımsha energiya dáregi) támiynlewi kerek:
(22)
Íssılıq nagruzkasın orawda quyash energiyasınıń jıllıq úlesi (yamasa janar may ornın basıw dárejesi) teń:
(23)
Aylıq janar may ornın basıw dárejesi:
(24)
Bunda - quyash energiyası hám qosımsha energiya menen oralatuǵın ıssılıq nagriuzkasınıń ıssılıqtıń aylıq muǵdarı bolıp, GJj/ay menen esaplanadı.
Formula boyınsha (14) KEK ıssılıq payda qılıwdıń qK ortasha aylıq sutkalıq úlesin esaplaw ushın 5- hám 6-kesteleri boyınsha KEK xarakteristkasın hám koefficientlerin tańlaymız; formula boyınsha (16) R parametrdi anıqlaymız, F muǵdarın (15) formula boyınsha anıqlaymız.
Suyıqlıq KEK ushın vK ıssılıq tasıwshınıń salıstırmalı sarp etiw kólemi vK q0, 01-0, 02 L/ (m2 s) dep alınıwı, hawa KEK ushın 0, 05-0, 02 m3/ (m2 s) dep alınıwı kerek.
Suw ıssılıq akkumulyatorınıń salıstırmalı sıyımlılıqı 1 kv. m KEK sırtı ushın vAKq0. 05-0. 1 m3, maydalanǵan taslı akkumulyator ushın 1 kv. m KEK sırtı ushın vAKq0. 15-0. 35 m3 dep alınıwı kerek.
Sistemanıń jıllıq (máwsimlik) ıssılıq islep shıǵarıw ónimliligi hám ornın oraw dárejesi den kem bolmaǵan KISTT sistemaları ushın hám quyash ıssılıq sisteması ushın bolsa 30 -50% dep alınıwı kerek (sistemada ıssılıq joytıw hám paydalanilmay joǵatılıp atırǵan paydalı ıssılıqtı joytıwdı esapqa alǵanda )
Jıllıq janar may tejew ortasha jıllıq muǵdarı energiyasınan paydalanılıwın támiynlew tómendegishe:

Bunda -jıllıq ornın basıw dárejesi,; GDj/yil; -janar may janıwınan payda bolatuǵın ıssılıq 1 t-shártli janar may aylantırıp esaplanǵanda; ıssılıq óndiriwshi qurılmanıń paydalı jumıs koeffitsenti (FIK) 0,45 hám 0,6 ǵa teń bolıp, qattı hám suyıq (gaz tárizli) janar mayda individual ıssılıq generatorları ushın 0,6-0,7 hám tap sonday janar may isleytuǵın qazan ónimliligi 20 -100 GDj/saat bolǵanda 0,7-0,8 dep alınadı.
Jıllıq puxtalıq swmga tómendegishe quraydı:
(26)
bunda ST-ıssılıq óndiriwshi janar may ıssılıq generatorınan alınatuǵın energiyasınıń ıssılıq mánisi swm / GDj; rayonına qaray bunı 5500-6500 swm/GDj dep hám alıw múmkin.
Geliosistemalardıń ózin qaplaw múddetleri jıllar esabinde:
(27)
bunda SG. S geliosistemanıń KEK/ m² maydanına tuwrı keletuǵın salıstırma ózine túser bahası, swm/m maǵlıwmatlar bolmaǵan táǵdirde SG. Sq3000 swm/m² dep qabıllaw múmkin.
Íssılıq menen támiynlew quyash sistemasınıń aldınan esaplaw ushın dıń ólshewsiz parametri dep alınǵanlıǵı, 18-súwrette qurılǵanday, paydalanılıwı usınıs qılınadı.
Bul baylanıslılıqlardı shólkemlestiriwde tómendegiler qabıl etilgen:
a) Tiykarǵı sistemada PPT-2 eki qabat aynalı tipdagi tegis KEK paydalanıladı, onıń koefficientler , KEK dıń jıyekke hám qubla jóneliske optimal qıyalıq múyeshi;
b) Suw ıssılıq akkumulyatorınıń salıstırma sıyımlılıqı KEK maydanına salıstırǵanda 0,05 m³/m² ge teń. den basqa koefficientke iye bolǵan KEK den paydalanılǵanda esap-kitaplarda qosımsha ózgertiwler kirgiziw zárúr.
EK-mánisi (KEK sırtına kelip túsetuǵın quyash energiyası kompleksi) hám mánisi (ıssılıq nagruzkası) esap dáwiri ushın 1 jıl dawamında yamasa máwsimlik isletiletuǵın KISTT ushın birdey, ısıtıw máwsiminiń hár bir ayı ushın, bir basqa ayrıqsha esaplap shıǵıladı.
KEK dıń jıyekke salıstırǵanda optimal qıyalıq múyeshi menen R quyash energiyası KEK esabi koefficentin mánisin shama menen tómendegishe qabıl etiliwi múmkin: Rq1, 4 ısıtıw geliosistemaları ushın ( bolǵanda ); Rq1, 05 máwsimlik KISTT ushın ( bolǵanda) hám Rq1. 5 jıl dawamında isleytuǵın KITT ushın ( bolǵanda).
Isıtıw geliosistemaları hám ıssı suw támiynatı ushın mánisin ay dawamında O dep alıp, paydalanıw kerek. aylıq ıssılıq nagruzkası muǵdarın (23) formulaǵa kóre tómendegishe esaplap shıǵarılıwı kerek.
tiń O menen baylanıslılıǵın anıqlaw járdeminde eki wazıypanı orınlaw múmkin:
• KEK sırtınıń berilgen maydanına tuwrı keletuǵın jıllıq muǵdarın anıqlaw.
• berilgen muǵdardı támiyinleytuǵın maydanı anıqlaw. Birinshi wazıypanı orınlawdıń izbe-izligi tómendegishe: esaplaw dáwiri ushın (jıl, máwsim, ay) muǵdardı anıqlanadı; X parametri shıǵarıp taslanadı: 18-súwretde kórilgenindey ni tawıp alınadı; ıssılıq menen támiynlew sistemasınıń (KITT) jıllıq, aylıq paydalı energiyası muǵdarı hám janar may dáreginen alıp kelinip atırǵan Q KEM muǵdarları esaplap shıǵıladı: 3



3.2.1-suwret Quyashli ısıtıw sistemasi ushin issi suw tamiynati ham ÍSÍTÍWshi ham issi suw tamiynati ushin uliwmalastirligan grifigi
(28)
dıń talap etilgen muǵdarın támiyinleytuǵın KEK maydanı maydanı tómendegi formula menen anıqlanadı:
(29 )
Kishenyov qalasında jıl dawamında ıssı suw menen támiyinleytuǵın KISTT shamalıq esabı úlgisinde bolǵanda jıllıq ıssılıq nagruzkası tómendegishe boladı:

ni 0, 5 dep alamız. Yeq4, 72 GDj/ (m2 jıl). Úlken esaplaw koeffitsentlari Rq1. 1 hám 19-súwretden Qq0, 843 ekenligin tabamız. Ol waqıtta hám ıssılıq akkumulyatorı kólemi
FK hám m2 mánisin formula menen esaplap shıǵıw múmkin.
FK hám m2 mánisin formula menen esaplap shıǵıw múmkin.
Sistemanıń ıssılıq salmaǵı hám qC-salıstırma ıssılıq óndirisi jıl dawamında kúshli ózgerip turadı, sol sebepli formula (28) FK dıń shamalıq bahaların beriwi múmkin.
Aprelden sentyabrge shekem isleytuǵın máwsimlik KISTT ushın KEK sırtı maydanı ápiwayılastırılgan tómendegi formula menen anıqlaw múmkin:
(30 )
Bunda -ortasha sutkalıq ıssı suw sarpı, l/kún; -sistemanıń ortasha máwsimlik ıssı suw islep shıǵarıw sutkalıq salıstırma quwatı, l/ (m2 kún); -truboprovodınıń ıssılıq joytıwın esapqa alıw koefficenti.
muǵdarın gorizontal júzege túsetuǵın Ye quyash energiyasınıń sutkalıq muǵdarı menen baylanıslılıǵın anıqlaw kerek.
Eger sistemada rezerv ıssılıq dáregi názerde taza bolsa, KISTT esabı aprel ayı Ye muǵdarı menen alınadı, biraq, bunda jaz aylarında paydalanılmaǵan qalǵan ıssılıq muǵdarı payda bolıwı múmkin. Eger rezerv ıssılıq dáregi názerde tutılǵan bolsa, KISTT esabı iyun ayı ushın gózlengendey alıp barıladı, ol waqıtta jıldıń basqa dáwirlerinde sistema salmaǵın támiyinleydi, rezerv derek bolsa ( ) ) ıssılıqtı beredi.
Mısal ushın Tájikistanda KISTT máwsimlik esabı sonday bolıwı múmkin:

NGK-2 tipindegi KEK ni tańlap alsaq, hám tejelgen janar maynı shıǵarıp taslaymız, (aprel) hám 23, 62 Mdj/ (m² kún) (iyun). 20-súwretdegi KEK 1 m² ge maydanına tuwrı keletuǵın (aprel) hám 80 l/kun (iyun) tawıp alamız.
3.2.2-suwret Quyashli ısıtıw sistemasi ushin suw tamiynatiniń uliwmalastirligan grifigi

Formula boyınsha (28) (aprel) hám 70, 6 m2 (iyun) ekenligin tabamız. Qosımsha energiya dáregi (KEM) bolmaǵan táǵdirde den paydalanǵan maqul.

dıń aylıq mánisi teń:

máwsim ushın ortasha baha .
Akkumulyator kólemi qosımsha energiya dereginen máwsimde energiya sarpı
Janar may tejemi (ıssılıq generatorınıń paydalı jumıs koefficenti (FIK) q0,55 bolǵanda):

KISTT baza sisteması ushın esap nomogramması. KISTT baza sisteması tómendegiler: NPK-2 tipindegi tegis KEK-;

suwlı ıssılıq akkumulyatori- paydalı ıssılıq rezervi joq.
KISTT máwsimlik sistemanıń anıqlanǵan esabı nomogramma boyınsha atqarılıw múmkin (21, 22- súwretler).



3.2.3-suwret Kollektor beti energiyasiniń ortasha mugdarin esaplaw normasi

Aprel ayı ushın dáslepki maǵlıwmatlar hám 22-súwretdegi nomogramma boyınsha bolǵanda bolıp tabıladı.

22-súwretdegi nomogramma boyınsha dáslepki maǵlıwmatlar málim bahaları boyınsha sutkalıq ıssılıq salmaǵı bolǵanda nı tabamız. Esap menen parq 2% átirapında.
Sistemanıń haqıqıy xarakteristkası esapqa alıw menen KITT ıssılıq esabın anıqlaw. Quyash ÍSÍTÍW sisteması hám jıl dawamında isleytuǵın KITT ushın dáslepki esap baylanıslılıq den 0 ge shekem bolǵanda 22-súwretdegiler dawamında esaplanıwı kerek. mánisine KEK xarakteristikası, ıssılıq akkumulyatorı kólemi hám meteo sharayatlar tiykarǵı tásirin kórsetedi.
Esap usılın islep shıǵıwda bolǵan NPK-tipindegi KEK qabıl etilgen.
KEK ni mánisinen basqa shamada qollanılǵanda esap mánisin ońlaw koeffitsentine bólip isletiw zárúr, bunı 23-súwretde kórsetilgen. Íssılıq akkumulyatorı salıstırma kóleminiń (baza variantı ushın dep qabıl etilgende) mánisin esaplaganda ońlaw koefficenti járdemin názerde tutıw kerek.
KEK qıyalıq múyeshiniń optimal mánisinen ádewir iyiwi, (qubla jónelis) baqlanǵanda mánisin ońlaw koefficentlerin esapqa alıp kóbeytiw kerek. Arqa keńliktiń sh. k. ushın bahaları 23-súwretde, koefficent mánisi ushın bolsa 23-súwretde berilgen.

3.2.4-suwret Onlaw koefficenti ushin grafikler
KEK maydanınıń sheshiwshi esap mánisi
ga teń.
Quyash sistemaların tańlawda 9-kesteden paydalanıw kerek.
Esap hám járdemshi buyımlardı tańlaw ulıwma qabıl etilgen metodika tiykarında alıp barıladı (ıssılıq uzatqıshlar, basqarıw sistemaları hám basqalar).
KITT dıń tolıq ıssılıq esabı qıyalıq usılı boyınsha orınlawǵa bolatuǵın.
KITT gidravlikalıq esabı 2-3 baplardaǵı usınıslarǵa muwapıq atqarıladı. Texnikalıq-ekonomikalıq esaplar hám KITT variantların salıstırıwlaw keltirilgen ǵárejetler boyınsha alıp barıladı.
Sistemanıń quramalılıǵına baylanıslı túrde onı ornatıw ushın kerekli waqıt túrlishe boladı. Lekin, ornatıw procesi bir neshe kúnden aspawı kerek. Orta hám úlken sistemalı qurılmalardı ornatıwda qıyınshılıqlar ámeldegi, qurılma hám kommunikatsiya tarmaqlarınan paydalanıwdan payda bolıwı múmkin. Úlken bolmaǵan sistemalardı ornatıwda pútkil bınanı yamasa ayrıqsha alınǵan kvartiranı suw támiynatı sistemaǵa jalǵaw, sonıń menen birge santexnik kommunikaciyalar tarmaǵına zárúrli ózgertiwler kirgiziw eń mashqalalı tárepleri esaplanadı.
Bunnan tısqarı tuwrı jaylastırıw, móljeldı tuwrı alıw hám jay qutısına kollektorlardı bekkemlew, maydandıń salqın bólekleri bar ekenligi hám basqalardı esten shıǵarmaw kerek. Ulıwma alǵanda sonı atap ótiw kerek, quyash ıssı suw hám ıssılıq támiynatı qurılmalardı ámeldegi imaratlarǵa jaylastırıwda payda bolatuǵın máseleler, eger quyash apparatı, yaǵnıy kórililip atırǵan bınanıń bir bólegi retinde proektlengen bolsa, olardı ornatıw ushın sarplanatuǵın qárejetler sezilerli azayadı.