Kadirov javohir yaxshimurat ulí “imaratlardíŃ injenerlik kommunikaciyalarín joybarlawda alternativ energiyalardan paydalaníW”

III bap boyınsha juwmaq
Sistemanıń quramalılıǵına baylanıslı túrde onı ornatıw ushın kerekli waqıt túrlishe boladı. Lekin, ornatıw procesi bir neshe kúnden aspawı kerek. Orta hám úlken sistemalı qurılmalardı ornatıwda qıyınshılıqlar ámeldegi, qurılma hám kommunikaciya tarmaqlarınan paydalanıwdan payda bolıwı múmkin. Úlken bolmaǵan sistemalardı ornatıwda pútkil bınanı yamasa ayrıqsha alınǵan kvartirani suw támiynatı sistemaǵa jalǵaw, sonıń menen birge santexnik kommunikatsiyalar tarmaǵına zárúrli ózgertiwler kirgiziw eń mashqalalı tárepleri esaplanadı.
Bunnan tısqarı tuwrı jaylastırıw, móljeldı tuwrı alıw hám jay qutısına kollektorlardı bekkemlew, maydandıń salqın bólekleri bar ekenligi hám basqalardı esten shıǵarmaw kerek. Ulıwma alǵanda sonı atap ótiw kerek, quyash ıssı suw hám ıssılıq támiynatı qurılmalardı ámeldegi imaratlarǵa jaylastırıwda payda bolatuǵın máseleler, eger quyash apparatı, yaǵnıy kórilip atırǵan bınanıń bir bólegi retinde proektlengen bolsa, olardı ornatıw ushın sarplanatuǵın qárejetler sezilerli azayadı.
Ekonomikalıq sharayatlar hám finanslıq xoshametler jańa texnologiyalardı tabıslı engiziwdiń zárúrli shártleri esaplanadı. Biraq usı waqıttaǵı jaǵday sonı kórsetedi, bul tarawda ele óz sheshimin tappaǵan máseleler kóp.
Ózbekstanda tábiyiy gaz hám elektr energiyası ushın búgingi kúndegi ishki bahalar jáhán bazarındaǵı bahalardan yamasa Evropa mámleketlerindegi bul energiya resursları ushın belgilengen bahalardan talay tómen. Mısalı, 2005-jıl aqırında Ózbekstanda tábiyiy gazdıń kótere bahası jáhán bazarındaǵı bahalardan derlik 15, xojalıq qarıydarlar ushın bolsa 50 esedey tómen bolǵan edi [24].
Energiya resursları ushın bunday bahalar qayta tiklenetuǵın energetika texnologiyalarınıń básekige shıdamlılıǵın tómenletip jiberedi. Sonıń menen birge, qarıydarlardı elektr hám ıssılıq energiyası menen támiynlewde dotaciya dawam jetip atırǵanı qayta tiklenetuǵın energiyanıń bolajaq qarıydarlarınıń energiya támiynatı sistemaların tańlawına tásir kórsetedi.
Ózbekstanda qayta tiklenetuǵın energetika texnologiyaları básekige shıdamlılıǵınıń tómenligi qayta tiklenetuǵın energetikanıń shetten keltirilip atırǵan strukturalıq bólimleri hám sistemaları ushın bajıxana bajları belgilengeni, bul texnologiyalardı óndiriwshi hám paydalanıwshı jergilikli óndiriwshiler hám de qarıydarlar ushın salıq jeńillikleriniń joq ekenligi menen baylanıslı.
Qayta tiklenetuǵın energetika texnologiyalarınan paydalanıwshılarınıń Energiya támiynatınıń byudjetten tısqarı tarmaqlararo fondı tárepinen olarǵa kórsetiliwi múmkin bolǵan finanslıq járdem kriteryaları, qaǵıydaları hám de muǵdarları tuwrısında jetkiliklishe maǵlıwmatqa iye emesligi, basqa dereklerden grantlar, dotatsiyalar hám kreditlerdiń ajıratpaslıǵı da energetikanıń bul tarmaǵın rawajlandırıw múmkinshiliklerin shekleydi.
Bunnan tısqarı Ózbekstandaǵı kóplegen kárxanalardıń import úskenelerdi satıp alıw ushın finanslıq múmkinshilikleri sheklengen, bank sisteması bolsa qayta tiklenetuǵın energetika texnologiyaların jetkiziwge jetkilikli dárejede tartınbaǵan.


JUWMAQ
Ózbekstan maman basqarıw hám ilimiy-texnikalıq kadrlar boyınsha úlken potencialǵa, qayta tiklenetuǵın energetikanıń ayırım texnologiyaların (quyash energiyasınan paydalanıw qurılmaların) islep shıǵıw, proektlestiriw boyınsha arnawlı bir tájiriybe arttırılǵan. Bul bul texnologiyalardı keń kólemde rawajlandırıw hám engiziw wazıypasın tabıslı sheshiw imkaniyatın beredi.
Onıń ushın nızamshılıq, normativ hám institucional bazanı bekkemlew boyınsha arnawlı bir islerdi ámelge asırıw zárúr. Usınıń menen birge, qayta tiklenetuǵın energetikanı rawajlandırıw ushın qolay ekonomikalıq shárt-shárayatlar hám xoshametlerdi jaratıw da zárúrli bolıp tabıladı.
Ayırım mámleketler (mısalı, Germaniya hám Qıtay) tájiriybesi sonı kórsetedi, qayta tiklenetuǵın energiya tuwrısında arnawlı nızamdı qabıllaw qayta tiklenetuǵın energiya derekleri texnologiyalarınan paydalanıwdı jedel rawajlandırıw imkaniyatın beredi.
Ózbekstanda energetikanıń bul salasın rawajlandırıw boyınsha ayırım máselelerge basqa nızam hújjetleri sheńberinde ońlawlar kirgizildi. Biraq barlıq tiyisli huqıq hám shártlerdi qayta tiklenetuǵın energetika boyınsha birden-bir nızam hújjetinde jıynaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Qayta tiklenetuǵın energetika texnologiyaların qollanıw processlerin tezlestiriw qayta tiklenetuǵın energetikanı rawajlandırıw strategiyasın ámelge asırıw jumısların shólkemlestiriw hám de muwapıqlastırıw ushın juwapker mámleket organın anıq belgilep qoyıwdı qatań talap etedi. Bul organ qayta tiklenetuǵın energiyadan paydalanıwdı xoshametlew jobaların islep shıǵıwı hám olardı barlıq mápdar shólkemler hám de ǵalaba xabar quralları menen sheriklikte ámelge asırıwı kerek.
Qayta tiklenetuǵın energetikanı mámleket ushın da, onıń basqa aymaqları ushın da rawajlandırıw strategiyasın qáliplestiriw, qayta tiklenetuǵın energetikanı rawajlandırıwdıń orta hám uzaq múddetli maqsetlerin anıqlaw zárúr. Sebebi, bulsız qayta tiklenetuǵın energetika tarmaǵın turaqlı rawajlandırıwdı támiyinlep bolmaydı. Sonıń menen birge, bul strategiyanı qáliplestiriw procesine qayta tiklenetuǵın energetika tarmaǵında iskerlik kórsetip atırǵan tiykarǵı shólkemler tartinmasa, energiya menen támiyinleytuǵın shólkemler bul jańa tarawdı rawajlandırıwǵa tiyisli qoyılǵan maqsetlerge erisiw hám de buǵan baylanıslıǵı wazıypalardı sheshiwge óz úlesin qospasa, bul strategiya tabısı támiyinlenmeydi.
Oraylastırılǵan energiya támiynatı tarmaǵında QTE paydalanǵan halda islep shıǵarılǵan janar may hám energiyanı satıwda energiya menen támiyinleytuǵın shólkemlerdiń yuridikalıq hám de fizikalıq shaxslar menen óz-ara sherikligi máselesin nızamlı sheshiw kerek.
Qayta tiklenetuǵın energetika texnologiyaları úskenelerin óndiriwshiler jergilikli ónim básekige shıdamlılıǵın támiynlew ushın milliy hám xalıq aralıq standartlarǵa uyqas ónim óndirisi kerek. Usınıń sebepinen házirden-aq qayta tiklenetuǵın energetika texnologiyaların rawajlandırıw hám olardan paydalanıw, sonıń menen birge, qayta tiklenetuǵın Energiya derekleri járdeminde islep shıǵarılǵan energiya ushın tiyisli texnikalıq standartlardı anıqlaw kerek.
Bunday texnologiyalardı tabıslı rawajlandırıw Ózbekstan sharayatına uyqas qayta tiklenetuǵın energetikanı rawajlandırıwdı xoshametlew mexanizmleri islep shıǵıwdı talap etedi. Sonıń ushın, bul tarawda ilimiy-texnikalıq izertlewler hám obyektlerdi dúziwdi qollap-quwatlaytuǵın, qayta tiklenetuǵın energetika texnologiyaları úskenelerin jergilikli islep shıǵarıwdı xoshametlantiradigan Qayta tiklenetuǵın energetikanı rawajlandırıw boyınsha byudjetten tısqarı arnawlı fond dúziliwi múmkin.
Bunnan tısqarı, buǵan baylanıslı qayta tiklenetuǵın energetika texnologiyaları ushın úskeneler óndiriwshilerge, qayta tiklenetuǵın energiya dereklerinen paydalanǵan halda ónim (jumıslar hám xızmetler) islep shıǵaratuǵın kárxanalarǵa salıq hám bajıxana jeńillikleri beriliwi, qayta tiklenetuǵın energetika joybarlarına jeńillikli qarızlar beriw boyınsha finans shólkemlerin xoshametlew arqalı jergilikli bankler qarjları tartinishi da múmkin.
Bul ilajlardı ámelge asırıw ushın kóp kúsh hám waqıt talap etiliwi málim hám sol sebepli házirdanoq tiyisli háreket rejesin islep shıǵıw hám de ol jaǵdayda ústin turatuǵın wazıypalardı anıqlaw maqsetke muwapıq boladı.
Usı waqıtta qayta tiklenetuǵın energetikanıń tómendegi obyektleri hám texnologiyaları Ózbekstan sharayatı ushın básekige shıdamlı hám de paydalı esaplanadı:
• Energetika sisteması ushın isleytuǵın kishi gidroelektr stanciyalar hám alıs tawlıq awıllarda ǵárezsiz mikrogidroelektr stanciyalar;
• Elektr energiyasın islep shıǵaratuǵın oraydan uzaqta jaylasqan rayonlarda energetika sistemasınıń energiya menen kem támiyinlengen elektr tarmaqlarına jalǵanǵan samal generatorları;