Kafedrasi xaitov elbek panjiyevich
Hisob-kitoblar auditi mavzusini interfaol metodlar asosida
Download 0.89 Mb. Pdf ko'rish
|
hisob kitoblar auditi mavzusida dars otishda interfaol metodlardan foydalanib dars samaradorligini oshirish
|
1.2. Hisob-kitoblar auditi mavzusini interfaol metodlar asosida
o’rganishning nazariy va amaliy asoslari Insonni har tomonlama barkamol qilib tarbiyalash xalqimizning azaliy orzusi bo‘lib, ajdodlarimiz ma'rifat, ma'naviyat va madaniyatni qanday qilib yosh avalodga o‘rgatish - ularni komillikka yetaklash yo‘llari, qonun - qoidalarini mutassil izlaganlar.
18
Ma'lumki, mamlakatimiz taraqqiyoti va kelajagi ta'lim - tarbiya sohasidagi yuqori samaradorlikka erishishga, ularning jahon ta'limi talablari bilan mosligi va amaliy hayotdagi o‘rnini qay darajada topayotganligiga bog‘liq. Shu ma'noda ta'lim-tarbiya berish bo‘lajak mutaxassislarni yangicha sharoitlarda ishlashga tayyorlovchi innovatsion jarayon bo‘lib, oldingi egallagan bilimlar asosida ijobiy pedagogik samaralarni beruvchi yangicha yondoshuv texnologiyalarini yaratish va joriy etishdan iboratdir. Bu talablarni bajarish ta'lim - tarbiya jarayonini ilm - fan va texnika - texnologiyalarning eng so‘ngi yutuqlari asosida, zamon talablarini hisobga olgan holda tashkil etish muammosi mavjudligini ta'kidlaydi. Shuning uchun ham, har qanday o‘qituvchi o‘quvchi-talabalarga biror bir fan yoki mavzu bo‘yicha ta’lim berayotganida uning «Qanday qilib, qaysi
savolni hal qilish zaruriyati kelib chiqadi.
Hozirgi paytda tayyor bilimni o’zlashtirish asosiy maqsad bo’lmay, eng asosiysi, talabalarning intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqil tanlash va qaror qabul qilish ko’nikmasini hosil qilish ob’ektiv zaruriyatga aylandi. Bu maqsadni amalga oshirish esa ko’p jihatdan dars o’tish metodlarini tanlashga bog’liq. Har qanday fanni o’rganishda turli metodlar qo’llaniladi. Buning sababi, birinchidan, dars o’tishda turli uslublarni qo’llash uni qiziqarli bo’lishiga, talabalarni diqqatini o’tilayotgan darsni o’zlashtirishga qaratiladi. Bir xil metodda dars o’tilaverishi talabalarni zeriktiradi. Psixologlar tadqiqotlariga ko’ra har qanday mohir o’qituvchi ham bir xil metodni qo’llab dars berar ekan, aytaylik, ma’ruza o’qir ekan, talabalar dastlab 20 minut, so’ngra darsni tugashidan oldin 20 minut ma’ruzani diqqat bilan eshitar, kolgan paytda xayolga berilib ketar ekan. Ikkinchidan, talabalarning darsni o’zlashtirish, bilimni qabul qilish qobiliyatlari har xil bo’lib, turli uslublarni qo’llashgina o’tilayotgan mavzuni talabalar tomonidan nisbatan to’liq o’zlashtirishga olib keladi. Tadqiqotlar shuni
19
ko’rsatadiki, bilimni o’zlashtirish jarayonida mavzuni tezroq anglashga bir xil talabalarga bir uslub yordam bersa, ikkinchilariga boshqa uslub yordam beradi. Uchinchidan, dars o’tish metodlari talabalarni fikrlash doirasini shakllantirishga yordam beradi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, o’quvchi-talabalarni barkamol, chuqur bilim egasi, mustaqil fikrlaydigan inson bo’lib shakllanishi faqat individual xususiyatlariga bog’liq emas. Ta’sir ko’rsatadigan yana bir muhim omil, ta’lim berish jarayonini tashkil etishdir. Ta’lim berish jarayonini tashkil etishda esa o’qitish shakllari va metodlari asosiy rol o’ynaydi. Ayniqsa, ta’lim metodlarini tanlash katta ahamiyatga ega. O’quv metodlarini tanlashda esa uning samaradorligini e’tiborga olish zarur. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy o’zgarishlar, islohotlar ta’lim standartlarini o’zgartirishga, yangi fan, o’quv kurslarini kiritishnigina emas, balki dars o’tish metodlarini ham o’zgartirishni, talabalarni darsga qiziqib, faol qatnashishlarini ta’minlaydigan metodlarni qo’llash ehtiyojlarini keltirib chiqardi. Shuning uchun jahon pedagogikasida asosiy e’tibor talabalarda ana shu xislatlarni hosil qilishga qaratildi. Tajriba talabalarda aynan ana shu xislatlar, ko’nikmalarni hosil qilishda dars berishning interfaol metodlarini qo’llash ijobiy natija berishini ko’rsatdi. Bu uslublar dars o’tishni dialog tarzda amalga oshirishga, ayniqsa, talabalarni darsga faol qatnashishlarini ta’minlashga qaratilgan. Har qanday fandan dars o’tishda turli metodlarni, ayniqsa, interfaol metodlarni qo’llash zaruriyati yana shunda ifodalanadiki, birinchidan, bunday metodlarni qo’llash darsni qiziqarli o’tish va talabalarni darsga faol qatnashishlarini, ikkinchidan, ularning diqqatini o’tilayotgan darsni o’zlashtirishga qaratishlarini ta’minlaydi. Dars o’tishda qo’llaniladigan metodlarni shartli ravishda: an’anaviy dars o’tish uslublari hamda talabalar faolligini oshiruvchi interaktiv metodlarga 20
ajratish mumkin 7 .
An’anaviy dars o’tishda darsning asosiy maqsadi ko’proq tushuntirishga qaratilgan bo’lib, o’qituvchi bilim beruvchi, o’quvchitalaba bilim oluvchi rolini bajaradi. Ularni o’rganilayotgan mavzuni qay darajada o’zlashtirganlarini nazorat qilish jarayonida bildirgan fikrlariga qarab aniqlanadi. Pedagoglar, pedagog-olimlar dars jarayonida o’quvchi, talabalar o’rtasida hamda ular bilan o’qituvchi orasida yuqori darajada hamkorlik o’rnatilsa, uni interfaol hisoblashadi. Interfaol ta’lim berish g’oyasining paydo bo’lshi 1990-yillarning o’rtalarida ya’ni birinchi internet tarmog’i va veb-brauzerlarning yaratilishi bilan bog’lashadi. Bir qator mutaxassislar bu tushunchani “…kompyuter tarmog’i va internet resurslaridan foydalangan holda ta’lim berishdir” - deb tushuntiradilar 8 . Ushbu tushunchani quyidagicha izohlash mumkin ya’ni interfaol ta’lim berish – birgalikda harakat qilish qobilyati yoki biror bir narsa (komyuter), shuningdek, biror kim bilan dialogga kirishish tartibidir. «Interfaol» tushunchasi ingliz tilidan kelib chiqqan bo’lib, «interact», «inter» - o’zaro, «act» - ishlamoq, harakatlanmoq ma’nolarini anglatadi ya’ni obyektlar o’rtasidagi xarakter va o’zaro ta’sir darajalari kabi tushunchalarni ochib beradi. Odatda bunday hamkorlik u yoki bu muammoni echish yo’llarini fikrlashib topishda, qabul qilingan qarorni qay darajada qo’llasa bo’lishini muhokama qilishda o’rnatiladi. Shunga alohida e’tibor berish kerakki, muhokama jarayoni uni javoblaridan ham muhimroq. Ta’lim interfaol metodlarining maqsadi bilim berish emas, balki o’quvchi, talabalarda mustaqil ravishda o’qish, izlanish, savollarga javob topish, qaror qabul qilish ko’nikmasini shakllantirishdir. Dars o’tishning talabalar faolligini oshiruvchi interfaol metodlari ayrim adabiyotlarda noan’anaviy dars o’tish metodlari deb ham ta’riflanadi. Bu metodlardan avvallari ham foydalanilgan, lekin kamroq e’tibor berilgan. Hozirgi
7 D.Tojiboyeva. “Maxsus fanlarni o’qitish metodikasi”. O’quv qo’llanma. //Toshkent -2007, 83 bet. 8 Петякшева М.Г. “Интерактивные формы обучения на уроках истории”.// Старопестерево-2011, 79-лист.
21
paytda butun dunyoda interfaol metodlarni qo’llashni dars o’tishning samarali metodi sifatida tan olinib, keng qo’llanilmoqda. Interfaol metodika o’zaro hamkorlikning nihoyatda ko’p usul va turlarini qamrab oladi. Lekin metodik usul qanday bo’lishidan qat’iy nazar, o’quvchi talabalarning tajribalari asosiy ta’lim manbai hisoblanadi. Hamkorlik asosida amalga oshirilayotgan metodlarning asosiy xususiyati shundaki, unda o’quvchi, talaba o’zi uchun nimanidir kashf qiladi. Interfaol metodlar «o’qishga va
uqishga» o’rgatadi. U o’quvchitalabalarning nihoyatda katta intellektual potentsialidan foydalanish imkonini beradi, ularni o’quv jarayonida faol qatnashishlarini ta’minlaydi. O’quv jarayonida nafaqat hamkorlik, balki musobaqa, bellashuv elementlarini ham qo’llash imkonini beradi. Interfaol metodlar talabalarni o’z fikrini ifodalashi uchun keng imkoniyat yaratib beribgina qolmay, o’rtoqlarining fikri, asoslari, dalillarini tinglab, o’z fikridan qaytishi yoki fikrini tamomila o’zgartirishi mumkin. Interfaol metodlar boshqalarning fikriga hurmat bilan qarashga, uni sabrtoqat bilan eshitishga ham o’rgatadi. Auditoriyada hamkorlik muhitini yaratishning real imkoniyatini yaratadi. O’qituvchi yaxshi dars berishning tayyor retseptiga emas, balki interfaol metodlarga asoslangan ta’lim texnologiyasiga ega bo’lishi kerak. U ijodiy hamkorlikda ishlashga va mas’uliyatli qarorlar qabul qilish uchun tayyor turishga o’rgatadi. Ta’limning interfaol metodlari pedagoglarda: • darsda o’rganilayotgan mavzuga qiziqish uyg’otishni ta’minlaydi; • o’quv materialini puxta o’zlashtirish imkonini beradi; • o’quvchi, talabaning tahliliy fikrlashini rivojlantiradi; • barcha o’quvchi, talabalarni o’quv jarayoniga tortish, faolligini oshirish uchun sharoit yaratadi; • guruhda ko’ngildagidek ijobiy psixologik iqlim, muhit yaratadi. Dars o’tish metodlari turlicha bo’lib, ulardan ayrimlari quyidagilar: 22
tushunchalar, navbatmanavbat, astasekinlik bilan, mantiqiy izchillikda berib boriladi. Bu uslub ko’proq ma’ruza o’qiganda qo’llaniladi. Guruhlarda juftlik yoki kichik guruhlarga bo’linib ishlash. Bu uslubda juftlik yoki kichik guruh bilan birgalikda qo’yilgan u yoki bu masalani, ma’lum belgilangan vaqt ichida o’zaro fikr almashish, muloqot qilish orqali echish ko’zda tutiladi. Intervyu – bir yoki bir necha kishilardan axborot olish uchun aniq maqsadga qaratilgan so’rov (savoljavob) o’tkaziladi. Darsni aniq yo’naltirilgan (mo’ljallangan) savollar asosida olib borish. Bu uslubda mavzu bo’yicha aniq yo’naltirilgan savollar bilan mavzu muhokama qilinadi. O’qituvchi savoljavob, suhbatni boshqarib turadi. Modellashtiruvchi amaliy o’yinlar va mashqlar. Bu uslubda talabalar qatnashadi. Modellashtirishda abstrakt uslublardan foydalanib, real voqelikka iloji boricha yaqinlashtiriladi. Bu uslub oson tushunadigan talabalarga qo’l keladi. Modellashtiruvchi o’yinda talabalar o’zlari belgilangan rollarni bajaradilar. O’z xattiharakatlari orqali zarur malaka va ko’nikmalarni egallashadi. Loyihalash metodi ta’lim jarayonining muhim jihatlaridan biri bo’lib, o’qituvchining talabalar bilan individual ishlash imkonini beradi. O’qituvchi dars vaqtidan unumli foydalanib, talabalarning individual psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda yakka tartibda ishlaydi. Ularning kasbiy fanlarni chuqurroq egallashlariga kengroq yo’l ochib beriladi. Loyihalash ishlarini tashkil etishda didaktik vazifaning qo’llanilishi ko’rib chiqiladi. Masala yoki mashq echish. O’tilganlarni nazariy jihatdan yodga tushirib, berilgan topshiriqni bajarish. Nazariy bilimni mustahkamlash va amaliy ko’nikmalarga ega bo’lishga qaratiladi. Tadqiqot metodi. Bu metodda biron muammo yoki gipoteza qo’yilib, guruh birgalikda tadqiqot o’tkazadi, mantiqiy xulosa chiqariladi, uni ilgari surilgan gipoteza bilan taqqoslaydi.
23
“Aqliy hujum” metodi muayyan muammo echish uchun talabalar o’rtasiga qo’yiladi. Unda har bir guruh yoki alohida talabalar tomonidan fikr va mulohazalar bildiriladi. Ular solishtiriladi va xulosa chiqariladi. Konkurs(tanlov)lar o’tkazish. Ma’lum bir mavzu yoki muammo bo’yicha talabalar olgan bilimlarini aniqlash va baholash uchun qo’llaniladi. Dars o’tishda boshqa qator metodlar ham mavjud bo’lib, ularni o’qituvchi mavzuning mazmuni, guruhning tayyorgarligiga qarab, qo’llashi mumkin. Dars berish jarayonida turli metodlarni qo’llashni hozirgi paytda keng targ’ib qilinayotganiga qaramay hali kutilgan natijaga erishilgani yo’q. Buning qator sabablari quyidagicha: • dars jarayonini turli metodlar asosida tashkil etish, metodlarni qanday qo’llash bo’yicha metodik qo’llanmalarning yo’qligi; • interfaol metodlarni qo’llash bo’yicha o’tkaziladigan darslarga tayyorgarlikning ko’p vaqt va mablag’ talab qilishi; • interfaol metodlarni keng qo’llash uchun barcha oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida moddiy bazaning etarli emasligi; • interfaol metodlarni keng qo’llab, dars o’tish o’qituvchidan chuqur bilim • barcha o’qituvchilarni bunga birday jalb qilishning qiyinligi va hokazolar. Bundan tashqari, o’quv jarayonini tashkil etishdagi qiyinchiliklar va kamchiliklar ham turli metodlarni qo’llab, dars o’tishga to’sqinlik qiladi. O’qish jarayonini tashkil etishdagi qiyinchiliklar: a) butun o’quv jarayonini tashkil qilishga tegishli; b) o’quv materialining ma’lum bir qismiga tegishli bo’lishi mumkin. Kamchiliklar esa: 1) umumiy xarakterga ega bo’lgan; 2) o’quv jarayonidagi individual to’siqlar; 3) guruh tufayli kelib chiqqan qiyinchilik; 4) dars jarayonini tashkil qilishdagi qiyinchiliklar tufayli kelib chiqqan
24
to’siqlar. Darsni tashkil qilish bilan bog’liq qiyinchiliklar shovqin, dars paytidagi tanaffus, darsni boshqalar tomonidan buzilishi tufayli kelib chiqishi mumkin. Dars jarayonida qo’llanishi kerak bo’lgan texnik vositalar, darslik, zarur o’quv qurollari etishmasligi kabilar ham qiyinchiliklar tug’diradi. O’qituvchininig o’z fanini puxta bilmasligi, fanga doir yangiliklardan xabardor emasligi, o’zini birorbir aybi bor yoki biror narsa etishmayotganday tutishi ham dars o’tishda qiyinchilik tug’diradi. Talabalarning darsda o’zini tuta bilmasligi, o’zaro raqobatlashuvi ham dars o’tkazishga to’siq bo’lishi mumkin. Didaktik xarakterdagi kamchiliklar: o’qituvchining hukmronlik rolini o’ynashi; o’qituvchining o’zini tuta bilmasligi; o’qituvchida sabrtoqatning etishmasligi; xushmuomalalik, xushfe’llikning etishmasligi; yordam berishga tayyor turishdagi kamchiligi; xayrixoh emasligi, talabalarni ko’rko’rona so’zsiz bo’ysunishga majbur qilishi kabilardan iborat. Dars o’tishda yuz beradigan turli kamchiliklar natijasida talabalarning o’qishdan ko’ngli soviydi. Bu individual, ruhiy va intellektual qobiliyati darajasiga nisbatan o’zlashtirish darajasini tushib ketishida ifodalanadi. O’quv jarayonida to’sqinliklar yuz berganmi yo’qligini quyidagi mezonlar bo’yicha aniqlash mumkin: o’zlashtirish ko’rsatkichining pasayishi; darsga qatnashish darajasining pasayishi; materialni o’zlashtirish uchun ajratilgan vaqtda ulgurmaslik. Demak, dars jarayonini tashkil qilishda o’qituvchi iloji boricha ana shu kamchiliklar yuz bermasligining oldini olishga harakat qilishi kerak. Darsda pedagog interfaol metodlarni qo’llashi uchun shaxsiy tajriba talab qilinadi. Interfaol metod va ularni qo’llash haqida ko’plab o’quv, uslubiy
25
adabiyotlarni o’qish mumkin. Lekin ularni qo’llash malakasiga esa bevosita ana shu jarayonda o’zi qatnashibgina ega bo’lishi, ko’nikma hosil qilishi mumkin. Har bir insonning hayoti asosini iqtisodiy faoliyat tashkil etar ekan, tabiiyki har bir odamdan iqtisodiy fikrlashni o’rganish talab etiladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish bilan bu talab yanada kuchayib bordi. Yoshlarimizning yoshlikdan iqtisodiy fikrlay bilishi uchun, yurtimizda o’rta maktabdan boshlab iqtisodiy bilim asoslarini o’rganishga kirishildi. Oliy o’quv yurtining, ayniqsa, iqtisodiy yo’nalishdagi o’quv yurtining talabalari esa iqtisodiy fikrlashgina emas, keng doiradagi iqtisodiy muammolarni aniqlash, tahlil qilish, iqtisodiy rivojlanish tendensiyalariga baho berish, bu o’zgarishlar kelajakda qanday natijaga olib kelishi mumkinligini his qila bilishi, to’g’ri hisob-kitob qilishni o’rganishi zarur. Ayniqsa iqtisodiy fanlar ichida buxgalteriya hisobi va audit fanlari o’qitish, o’quvchi-talabalarga hisob sirlarini o’rgatish bugungi jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi sharoitida bu fanlarga nisbatan e’tibor yanada oshmoqda. Murakkab xo’jalik dunyosini aks ettiruvchi bu fanlarni o’rganish uchun to’g’ri metod tanlash muhim ahamiyatga ega. Xususan, audit fanining hisob-kitoblar auditi hozirgi butun jahonda rivojlanib borayotgan xizmatlar ko’rsatish sektorida dolzarb tushuncha aylangan. Yurtimizga mustaqillikdan so’ng, chet el investitsiyalar oqimining oshishi hisob-kitoblar auditiga bo’lgan talablarning oshishiga olib kelmoqda. Shu sababli ushbu fan mavzusida ta’lim berishda to’g’ri metodlar tanlanmasa, nazariy jihatdan o’qituvchining bilimi yuqori bo’lishidan qat’iy nazar, kutilgan natijani bermaydi. O’qituvchining bilimi pedagogik mahorat bilan qo’shilgandagina o’quv jarayonini samarali tashkil etish mumkin. Buning uchun o’quv jarayonini tashkil etishning interfaol metodlari va ularni qo’llashni bilishi kerak.
|
