Kdhfhffhhjhj

Yadro massasi.
Massa moddiy oybektning eng muhim xususiyatlardan biri bo’lib, jismning inersiya, gravitatsiya va energiya o’lchamlari bo’lib xizmat qiladi. Yadro massasi atom massasi birligida o’lchanadi. Ma’lumki, atom neytral holatda bo’ladi. Bir massa atom birligi tariqasida massasining 1/12 qismi olingan.
(8)
Eynshteyn qarashiga ko’ra, massa bilan energiya orasidagi bog’lanish qonunig asosan har qanday M massali obyektga shu massaga mos energiya va aksincha, E energiya M= tenglik bilan ifodalanuvchi massa to’g’ri keladi.
1m.a.b ga mos keluvchi energiya
=14,94 . (9)
Yadro fizikasida mass ava energiya eV (elektronvolt)larda o’lchanadi.
1eV=
Yoki
(10)
1eV dan kata birliklari keV, MeV, GeV va h.k. Bunda:
1keV=
1MeV=
1GeV=
Nisbiylik nazariyasiga asosan massa bilan tezlik orasidagi bog’lanish:
(11)
Bu yerda M va tezlik bilan harakat qilayotgan va tinch holatdagi jismlar massasi. Relyativistik mexanikaga asosan v tezlik bilan harakat qilayothan jismning to’la energiyasi
(12)
bo’ladi, bunda jismning tinch holatdagi energiyasi, T- uning kineti energiyasi. Ikkinchi tomondan E=M = bo’lgani uchun harakatdagi jismning kinetik energiyasi:
(13)
Yadro fizikasida yana quyidagi formula ham ishlatiladi.
(14)
Bu formulada (15)
M- massali jismning relyativistik impulsidir uni dan keltirib chiqarish mumkin. Haqiqatdan:
(16)
Relyativistik holat uchun kinetic energiya T va impuls P orqali bog’lanishni formulalarga ko’ra, keltirib chiqarish mumkin:
yoki (17)
Atom yadro nuklonlardan iborat murakkab Sistema bo’lgani uchun uning energiyasi nuklonlar ichki harakat energiyasi bilan belgilanadi. Nuklonlar ichki harakat energiyasi qancha katta bo’lsa, shuncha tinch holatdagi massasi katta bo’ladi. Yadroning asosiy holatiga tinch holatdagi massaning va energiyasining eng minimal qiymati mos keladi. Ya’ni nuklonlar harakatining minimum harakat (chastotasi) asosiy holat deyiladi. Yadro tashqaridan energiya qabul qilsa, energiya ortadi, natijada yadro diskret uyg’ongan holatlar o’tadi, mos ravishda massasi ham ga ortadi. (3-r)

3-rasm. Yadroningasosiy va uyg’ongan holatlari.
energiya yadroning asosiy holati, lar uyg’ongan holat energiyalari. Har bir yadro o’ziga xos uyg’onish energiyalariga ega bo’ladi, yadronng ug’onish energiyasi qanday yo’l bilan uyg’onishiga bog’liq emas.
Bog’lanish energiyasi.
Yadro bog’lanish kuchlari tufayli A nuklondan, ya’ni Z proton va N=A-Z neytrondan tashkil topgan sistemadan iborat. Agar yadroni uni tashkil qiluvchi nuklonlarga ajratmoqchi bo’lsak, bog’lanish kuchining tasiriga qarshi ish bajarish kerak. Bu ishning kattaligi bog’lanish energiyasi yoki yadro barqarorligining o’lchamidir.
Bog’lanish energiyasi deb, nuklonlatga kinetic energiya bermasdan nuklonlar orasidagi bog’lanishni (o’zaro aloqani) uzish uchun kerak bo’lgan energiyaga aytiladi.
Bu energiyani yadrodagi nuklonlarga o’zaro ta’sir (yadro kuchlar) qonuniyati hozircha noma’lum bo’lsa ham, energiyaning saqlanish qonuni va nisbiylik nazariyasining massa bilan energiya orasidagi bog’lanish ifodasi dan foydalanib toppish mumkin.
Agar yadroning massasi- M(A,Z)ni, uni tashkil qilgan nuklonlar massa soniga to’g’ri keluvchi massalari yig’indisi [ ga solishtirsak, birinchi massa ikkinchisidan biroz ga kichik ekanligini ko’ramiz. Bu massalarning farqi massa defekti deb ataladi.
(18)
Bu yerda proton massasi,(A,Z) neytronlar massasi, M(A,Z) – yadroning massasi.
Massa defektiga tog’ri keluvchi energiya nuklonlarni birlashtirib, yadro hosil qilishga mos keluvchi energiyani, ya’ni bog’lanish energiyasini ifodalaydi:
(19)
Hozirgi vaqtda yadro massasini yuqori aniqlikda o’lchashlik defect massani, ya’ni yadro bog’lanish energiyasini kata aniqlikda hisoblash inkoniyatini yaratdi.
Bog’lanish energiyasi formulasini neytral massalari orqali ifodalash qulaydir, chunki odatda jadvallarda atom massalari keltiradi.buning uchun proton massasi shu yadro atomining massasi bilan almashtiriladi va atomdagi tegishli elektronlarning massasi hisobga olinadi:
(20)
Yadro bog’lanish energiyasining bitta nuklonga to’g’ri keluvchi qiymati solishtirma bo’g’lanish energiyasi deb ataladi:
(21)
Yadroning mustahkamligini xarakterlashda bog’lanish eneriyasidan tashqari zichlashish koeffitsienti ishlatiladi. Har bir nuklonga to’g’ri keluvchi defect massaga zichlashish (upakovka) koeffitsienti deb ataladi.
(22)
Mavjud yadrolar solishtirma bog’lanish energiyasining massa soniga bog’liqlik grafigi 4-rasmda keltirilgan.
Solishtirma bog’lanish energiyasi juda yengil elementlaradan tashqari barcha elementlar uchun taxminan bir xildir. Massa soni A>11 bo’lgan yadrolarda o’rtacha solishtirma bog’lanish energyasi 7,4 dan 8,8 MeV gacha. Eng kata qiymat (~8,8MeV) massa sonlari A=60 (temir va nikel)ga yaqin sohasiga to’g’ri keladi. Argon A=40 dan qalay A=120 gacha bo’lgan oraliqda E=8,6MeV deyarli o’zgarmaydi. Og’ir elementlar tomoniga brogan sari egrilikning maksimumdan pasayishi ancha sekin sodir bo’ladi. Eng og’ir yaadrolarda bir nuklonga to’g’ri klaigan o’rtacha solishtirma bog’lanish energiyasi taxminan 7,5 MeV ni tashkil qiladi. Ancha yengil elementlar tomon pasayishi Aning kamayib borishi bilan tezroq sodir bo’ladi. Solishtirma bog’lanish energiyasi yadrodagi nuklonlarning (proton va neytronlarning) toq yoki juftligiga bog’liq ekan.

4-rasm. Solishtirma bog’lanish energiyasining

massa soni orasidagi bog’lanish.