Kdhfhffhhjhj

Yadro reaktori.
Insoniyat uchun zanjir reaksiyasini amalga oshirish emas, balki ajraladigan energiyadan foydalanish uchun uni boshqarish muhim ahamiyatga egadir. Og’ir yadrolarning bo’linish zanjir reaksiyasini amakga oshirish va boshqa imkoniyatini beradigan qurilma yadro reaktori deyiladi.
Birinchi yadro reaktori 1942- yilda E.Fermi rhbarligida Chikago universiteti qoshida qurilgan. Yonilg’I sifatida 5%gacha Uran – 235 bilan boyitilgan tabiiy urandan foydalanadigan bu reaktorning sxemasi 6-r ko’rsatilgan.

6-rasm
Uran–235 yadrosida zanjir reaksiyasini rivojlantirish issiq neytronlar vositasidagina amalga oshirilishi mumkin (energiyasi 0,005–0,5 eV oralig’ida bo’lgan neytronlar issiq neytronlar deyiladi). Yadro parchalanishida hosil bo’ladigan neytronlarning energiyasi esa 2 MeV atrofida bo’ladi. Shuning uchun, zanjir reaksiyasi borishini ta’minlash uchun ikkilamchi neytronlarni issiq neytronlargacha sekinlatish kerak. Shu maqsadda sekinlatgich deb ataluvchi maxsus moddadan foydalaniladi. Sekinlatgich neytronlarni sekinlatishi, lekin yutmasligi kerak. Sekinlatgich maqsadida og’ir suv, oddiy suv, grafit va berilliylardan foydalanish mumkin. Og‘ir suvni olish juda qiyin bo’lgani uchun, odatda, reaktorlarda oddiy suv yoki grafitdan foydalaniladi. Reaktorning o’z- o’zini kuchaytiruvchi zanjir reaksiyasi ro’y beradigan faol zona grafik silindirdan iborat bo’ladi.

Atom energetikasining qulayliklari.
Insoniyat doimo arzon va quay energiya manbalariga ega bo’lishga intilgan. Yadro reaktorlarining yaratilishi esa yadro energetikasining sanoatda qo’llanilishiga, ya’ni undan inson ehtiyojlari uchun foydalanishga imkon yaratdi. Yadro yonilg’isining zaxiralari kimyoviy yonilg’i zaxiralaridan yuzlab marta ko’p. Shuning uchun elektr energiyaning asosiy qismi atom elektr stansiyalarida (AES) ishlab chiqarilganda edi, bu bir tomondan, elektr energiyaning tan narxini kamaytirsa, ikkinchi tomondan, insoniyatni bir necha yuz yillar davomida energetika muammolaridan xalos qilgan bo’lardi. AESlaming ancha kichik maydonni egallashini ham ta’kidlash lozim. Dunyoda birinchi AES 1954-yilda Obninsk shahrida ishga tushirilgan. Undan keyin esa juda ko’p ulkan AESlar qurildi va muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatib kelmoqda.
Atom energiyasining afzalliklari va kamchiliklari ular bugungi jamiyatda juda keng tarqalgan munozaradir. Ba’zilar bu ishonchli va arzon energiya ekanligini ta’kidlashsa, boshqalari uni noto’g’ri ishlatish natijasida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan falokatlar to’g’risida ogohlantiradi. Yadro energiyasi yoki atom energiyasi yadro bo’linishi jarayonida olinadi, u uran atomini neytronlar bilan bombardimon qilishdan iborat bo’lib, u ikkiga bo’linib, keyinchalik elektr energiyasini ishlab chiqarishda ishlatiladigan katta miqdordagi issiqlikni chiqaradi.
Birinchi atom elektr stantsiyasi 1956 yilda Buyuk Britaniyada ochilgan. Ma’lumotlarga ko’ra, 2000 yilda dunyodagi elektr energiyasining to’rtdan bir qismini ishlab chiqaradigan 487 yadro reaktori bo’lgan. Hozirgi kunda oltita mamlakat (AQSh, Frantsiya, Yaponiya, Germaniya, Rossiya va Janubiy Koreya) atom elektr energiyasining deyarli 75 foizini ishlab chiqaradi. Ko’p odamlar Chernobil yoki Fukusima kabi mashhur avariyalar tufayli atom energiyasi juda xavfli deb o’ylashadi. Shu bilan birga, bu turdagi energiyani “toza” deb hisoblaydiganlar ham bor, chunki ularda issiqxona gazlari chiqindilari juda kamdir.

Afzalliklari.

Uran - bu elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun odatda atom stansiyalarida ishlatiladigan element. Bu juda katta miqdordagi energiyani saqlash xususiyatiga ega. Faqat bir gramm uran 18 litr benzinga teng va bir kilo taxminan 100 tonna ko’mir bilan bir xil energiya ishlab chiqaradi. Printsipial jihatdan uran narxi neft yoki benzinnikiga qaraganda ancha qimmatga o’xshaydi, ammo agar sezilarli darajada energiya ishlab chiqarish uchun ushbu elementning ozgina miqdori talab qilinishini hisobga olsak, oxir-oqibat tannarx hatto qazilma yoqilg’iga tegishli. Atom elektr stantsiyasi shaharni elektr energiyasi bilan ta’minlash uchun har yili, kuniga 365 kun, 24 soat ishlash sifatiga ega. Bu yoqilg’ini to’ldirish muddati har yili yoki zavodga qarab 6 oy bo’lganligi tufayli. Energiyaning boshqa turlari doimiy yoqilg’iga (masalan, ko’mir yoqadigan elektr stantsiyalari) bog’liq yoki vaqti-vaqti bilan va iqlim bilan cheklangan (qayta tiklanadigan manbalar kabi).
Kamchiliklari.
Uran qayta tiklanmaydigan manba hisoblanadi. Ko’pgina mamlakatlarning tarixiy ma’lumotlari shuni ko’rsatadiki, o’rtacha hisobda uranning 50-70% dan ko’p bo’lmagan qismini qazib olish mumkin edi, chunki 0,01% dan past bo’lgan uran kontsentratsiyasi endi yaroqsiz, chunki u ko’proq miqdordagi ishlov berishni talab qiladi jinslar va ishlatilgan energiya o’simlikda hosil bo’lishi mumkin bo’lgan energiyadan kattaroqdir. Bundan tashqari, uran qazib olish konining qazib olinish yarim umri 10 ± 2 yil. Dittmar 2013 yilda 2030 yilgacha mavjud bo’lgan va rejalashtirilayotgan barcha uran konlari uchun model taklif qildi, unda 2015 yilda taxminan 58 ± 4 ktonnalik uran qazib olishning global cho’qqisi olinadi, keyinchalik u maksimal 54 ± 5 ktonnagacha tushiriladi. 2025 yilga qadar va 2030 yilgacha maksimal 41 ± 5 ktonnagacha. Kelgusi 10-20 yil ichida ushbu miqdor mavjud va rejalashtirilgan atom elektr stantsiyalarini energiya bilan ta’minlash uchun etarli bo’lmaydi.

Yadro falokatlari.

Atom elektr stantsiyalari qat’iy xavfsizlik standartlari asosida qurilgan va ularning devorlari tashqi tomondan radioaktiv moddalarni ajratish uchun qalinligi bir necha metr bo’lgan betondan qilingan. Biroq, ular 100% xavfsiz deb da’vo qilish mumkin emas. O’tgan yillar davomida bir nechta baxtsiz hodisalar ro’y bergan, ular shu paytgacha atom energiyasi aholi salomatligi va xavfsizligi uchun xavf tug’diradi. 2011 yil 11 mart kuni Yaponiyaning sharqiy qirg’og’idagi Rixter shkalasida zilzila 9 ga borib, halokatli tsunamini keltirib chiqardi. Bu reaktorlariga jiddiy ta’sir ko’rsatgan Fukusima-Daiichi atom zavodiga katta zarar etkazdi. Reaktorlar ichidagi keyingi portlashlar natijasida atmosferaga bo’linish mahsulotlari (radionuklidlar) tarqaldi. Radionuklidlar tezda atmosfera aerozollariga birikdilar va keyinchalik atmosferaning katta aylanishi tufayli butun dunyo bo’ylab havo massalari bilan bir qatorda katta masofalarni bosib o’tdilar. Bunga qo’shimcha ravishda, ko’p miqdordagi radioaktiv moddalar okeanga to’kilgan va bugungi kungacha Fukusima zavodi ifloslangan suvni chiqarishni davom ettirmoqda. Chernobil avariyasi 1986 yil 26 aprelda zavodning elektr boshqaruv tizimini baholash paytida yuz berdi. Tabiiy ofat reaktor yaqinida yashovchi 30000 kishini har biriga taxminan 45 rem nurlanish ta’siriga duchor qildi, bu Xirosima bombasidan omon qolganlarning taxminan bir xil darajadagi nurlanishiga olib keldi. Avariyadan keyingi dastlabki davrda eng biologik ahamiyatga ega bo’lgan izotoplar radioaktiv yodlar, asosan yod 131 va boshqa qisqa muddatli yodidlar bo’lgan (132, 133). Radioaktiv yodning ifloslangan oziq-ovqat va suvni yutishi va nafas olish yo’li bilan singishi odamlarning qalqonsimon beziga jiddiy ichki ta’sir ko’rsatishiga olib keldi. Voqea sodir bo’lganidan keyingi 4 yil davomida tibbiy ko’riklar ochiq bolalarda, ayniqsa 7 yoshdan kichiklarda qalqonsimon bezning funktsional holatida sezilarli o’zgarishlarni aniqladi.