Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

XIV. bob. MEHNATNI MUHOFAZA QILISH QONUNLARI 
VA 
UNING TASHKILIY ASOSLARI 
 
XIV.l. Mehnat qilish qonunlari
 
Har qanday demokratik jamiyatda shu jamiyat taraqqiyoti qay 
darajada bo'lishidan qat'i nazar, o'zining huquqiy manfaatlaridan kelib 
chiqib va inson huquqlarini himoyalashga asoslangan qonun asoslari, ya'ni 
Konstitusiyasi bo'lishi zarur. Bu Konstitusiya awalo inson huquqlarini 
himoya qilishi, shu bilan bir qatorda iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar ham 
himoyalanishi kerak. 
Mustaqil O'zbekiston Respublikasi 1992-yil 8-dekabrida o'zining 
birinchi demokratik Konstitusiyasini e'lon qildi. 
Bu Konstitusiyaning IX bobi iqtisodiy va ijtimoiy huquqlarni 

---

256 
himoyalashga qaratilgan. 36-moddada «hap bir shaxs qonunda ko'rsatilgan 
tartibda mehnat qilish, erkin kasb tanlash, odilona sharoitlarda mehnat 
qilish va ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir» deyilgan, matn 
davomida «Sud hukmi bilan tayinlangan ja-zoni o'tash tartibidan yoki 
qonunda ko'rsatilgan boshqa hollardan (harbiy xizmat chog'ida, 
favqulodda holat sharoitida va h.k.) tash-qari majburiy mehnat 
taqiqlanadi» deb qo'yilgan. Bu Konstitusiyadagi tarqoq umumiy jumlalar 
asosida berilgan va ishyoqmas, dangasa shaxslar uchun asosiy istehkom 
bazasi bo'lib xizmat qiladigan «barcha fuqarolar ish bilan ta'minlanadi» 
degan jumladan tubdan farq qilishi ko'rinib turibdi. 
Shu bobning 37-moddasida «Barcha yollanib ishlayotgan fuqarolar 
dam olish huquqiga egadirlar. Ish vaqti va haq to'lanadigan mehnat 
ta'tilining muddati qonun bilan belgilanadi», deyilgan jumla ham 
birmuncha ijobiy xususiyatlaiga ega. Dam olish huquqini ta'-minlash mana 
shu huquqning amalga oshirilishini ta'minlaydigan ijtimoiy bazaga 
asoslanishi kerak. Bu bandda ana shu bazani ta'minlash imkoniyatini 
beradigan qonun barpo etilishi mumkinligi belgilangan. 
38-moddada «har kim qariganda, mehnat layoqatini yo'qotganda, 
shuningdek, boquvchisidan mahrum bo'lganda va qonunda nazarda 
tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta'minot olish huquqiga ega. 
Pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordamning boshqa turlarining 
miqdori rasman belgilab qo'yilgan tirikchilik uchun zarur eng kam 
miqdordan oz bo'lishi mumkin emas» deyilgan. 
Oldingi Konstitusiyalarda ijtimoiy ta'minlanish masalasi hal 
qilingani bilan uning miqdori hech kimni qiziqtirmas edi. Bu 
Konstitusiyada qo'shimcha ravishda tirikchilik uchun yetarli miqdorda 
belgilanishi, albatta, keyingin nafaqa haqidagi qonunlarda uning miqdorini 
oshirish imkoniyatini beradi. 
39-moddada «har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish 
huquqiga ega» deb belgilangan. 
Ilgari qabul qilingan Konstitusiyalarda bepul tibbiyot xizmati-dan 
foydalaniladi, deyilgan edi. Ammo amalda tibbiyot xizmatidan, bepul 
foydalanish imkoniyatlari yaratilmagani sababli bu qonun tibbiyot 
sohasining inqiroziy tanglikka olib keldi. Hozir belgilangan moddada 
tibbiyot xizmati bo'yicha hech bir cheklanishlar yo'q, bunda turli-tuman 
tibbiyot xizmati korxonalari tashkil etilishi va jumladan, malakali tibbiyot 
xodimlari o'z shaxsiy davolash muassasalariga ega bo'lishi, bu bilan esa 
davolash sohasida raqobat vujudga keladi, aholi malakali tibbiyot
xizmatidan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladilar. 

---

257 
Mamlakatimizda ayollarning erkaklar bilan teng huquqlari 
ta'minlangan. Bu huquq mehnat qilish haqidagi qonunda to'g'ri 
ta'kidlangan. Mehnat qilish jarayonida erkaklar bilan ayollarning teng 
huquqligi, ularning erkaklar singari og'ir va zararli ishlarda ham ishlashlari 
mumkin ekanligini bildirmaydi. Ayollar a'zolarining ba'zi xususiyatlarini 
va ayollaming oiladagi mavqeini hisobga olib, qonunda ular uchun ma'lum 
yengilliklar va maxsus qoidalar belgilangan. Ayollar sog'ligiga zarar 
keltirishini hisobga olib, ba'zi bir ishlarda ayollar mehnatidan foydalanish 
ta'qiqlanadi. Masalan, ayollarning zaharli moddalar ajraladigan kimyo 
sanoatining ba'zi tarmoqlarida, yer osti ishlarida va boshqa bir qancha 
sohalarda ishlashlariga yo'l qo'yilmaydi. 
Hoziigi 
vaqtda 
sanoat 
koixonalaridagi 
ishlar 
mexanizatsiyalashtirilgan bo'lishiga qaramay, ba'zi bir hollarda yuklarni 
qol bilan ko'tarib ko'chirish holatlari uchrab turadi. Shuning uchun balog'at 
yoshidagi ayollar uchun yuk ko'tarish qoidalari belgilab qo'yilgan. 
Ular qo'lda 20 kg gacha bo'lgan yukni va zambilkaltak bilan 50 kg 
dan oshmagan yukni tashishlari mumkin. 
Farzand ko'rishi kerak bo'lgan va emizuvchi ayollarga maxsus 
yengilliklar tug'diriladi. Bunday ayollarni va 8 yoshgacha bolalari 
ayollarni tungi ishdan (soat 22 dan soat 6 gacha), ishdan tashqari, dam 
olish kunlaridagi ishlarga jalb qilish va xizmat sa-fariga yuborish 
taqiqlanadi. Ma'muriyat ba'zi hollarda, ayollarni shifokor xulosasiga 
asosan, o'rtacha ish haqini saqlagan holda, yen-gil ishlarga o'tkazishi 
lozim. Ayollarga tug'ish oldidan va tuqqan-dan keyin belgilangan kalendar 
kundan haq to'lanadigan dam olish kunlari beriladi. Bundan tashqari, 
farzand kutayotgan va emizikli ayollar uchun yana bir qancha yengilliklar 
beriladi. 
Sanoat korxonalarida ishlovchi ayollar uchun bola emizish xonalari, 
dush xonalari va shaxsiy gigiena xonalari tashkil qilinadi. 
Respublika mehnat qonunlarida o'smirlar mehnatini muhofaza 
qilishga alohida e'tibor beriladi. Mehnat qonunlariga asosan 16 yoshga 
to'lmagan o'smirlar ishga qabul qilinmaydi. Ayrim sharoitlarda 15 yoshga 
to'lgan o'smirlar FZKU (fabrika, zavod kasaba uyushmasi) ruxsati bilan 
ishga qabul qilinishi mumkin. Bunday o'smirlar uchun 16 yoshgacha 24 
soatlik ish haftasi tashkil qilinadi. 16 yoshdan 18 yoshgacha bo'lgan 
o'smirlar uchun esa ish soati haftasiga 36 soatdan oshmasligi kerak. 
Ammo bunda o'smirlar uchun to'lanadigan ish ham xuddi shu darajadagi 
ishlarda ishlaydigan balog'at yoshidagi ishchilarning o'rtacha ish haqidan 
kam bo'lmasligi kerak. 

---

258 
O'smirlar uchun bir kalendar oy miqdorida yilning eng yaxshi 
davrlarida yoki o'zi xohlagan vaqtda dam olish kunlari berilishi kerak. 
Tungi ishlarda, ishdan keyin qolib ishlanadigan ishlarda, dam olish 
kunlarida o'smirlar mehnatidan foydalanish butunlay taqiqlanadi. 
O'smirlar sog'lig'i uchun zararli moddalar ajralib chiqaradigan ishlarda 
ularni ishlatish mumkin emas. Mashinasozlik sanoatida galvanik sexlarda, 
liar xil shamollatish tizimlarini ta'mirlash va tozalashda, shuningdek, 
simob va simob birikmalari bilan ishlanadigan ba'zi bir ishlarda o'smirlar 
mehnatidan foydalanish taqiqlanadi. 
18 yoshga to'lmagan o'smir bolalarga 16 kg gacha, qizlarga esa 10 
kg gacha bo'lgan og'irlikdagi yuklarni ko'tarish ruxsat etiladi. O'smirlar 
ishga qabul qilinayotgan vaqtda tibbiyot ko'rigidan o'tkaziladi, 
shuningdek, 18 yoshga to'lguncha tibbiyot ko'rigidan o'tkazib turiladi. 
Agar tibbiyot ko'rigi o'smir bajarayotgan ish uning sog'lig'iga salbiy ta'sir 
ko'rsatayotgani sezilsa, o'smir darhol xavfsiz va yengilroq ishga 
o'tkaziladi. Mehnat qonunlariga asosan zararli ish sharoitida ishlovchilar 
uchun ustama haq to'lanadi yoki ish soati qisqartiriladi. Ish soatining 
qisqartirilishi natijasida ishchi zararli moddalar bo'lgan zonada kamroq 
bo'ladi va bu bilan u kamroq zaharlanadi. 
Ko'pgina kimyo sanoati korxonalarida va mashinasozlik sanoatining 
kuyish, eritish sexlarida ish soati kuniga olti soatga qisqartirilgan. Bundan 
tashqari zararli zonalarda ishlagan ish-chilarga qo'shimcha dam olish 
kunlari beriladi va ishlagan ishchi o'z sog'ligini tiklash imkoniyati 
tug'iladi. Mashinasozlik sanoatining bir qancha sexlarida ishlagan 
ishchilar oladigan oyligiga 13 foiz atrofida va ba'zi uchastkalarda esa 30-
33 foiz ustama haq to'lanadi. 
Zararli moddalar ajralishi mumkin sexlarda ishlovchilarga kuniga 
yarim litr miqdorda sut yoki shunga yarasha boshqa ehtiyot chora sifatida 
ayrim mahsulotlarni oladilar. Sut olishi zarur bo'lgan kasblarni FZKU 
bilan kelishilgan holda korxonaning rahbar xodimlari belgilaydi. Bunga 
O'zbekiston Sog'liqni saqlash vazirligi tomonidan ishlab chiqarilgan ilmiy 
xulosalar asos qilib olinishi kerak. 
Tananing ba'zi bir qismlari yoki hammasi ifloslanishi mumkin 
bo'lgan ishlarda mehnat qiluvchi ishchilar bepul sovun bilan 
ta'minlanadilar. 
O'zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksida ishlab chiqarish 
korxonalari 
ma'muriyati 
mehnatkashlarga 
ishlab 
chiqarish 
bilan 
bog'langan har qanday shikastlanish yoki zararlanishni, shuning-dek, 
moddiy yo'qotishni qoplash majburiyatini olishi alohida ko'rsatilgan. 

---

259 
Xavfsiz ish sharoitini yaratish borasida yo'l qo'yilgan har qanday 
kamchilik yoki xavfsiz ishlash sharoitini tashkil qilmaslik nati-jasida 
ishchining baxtsiz hodisaga uchrashi—sanoat korxonasining yoki rahbar 
xodimlarning aybi hisoblanadi. Moddiy yuqotishni qoplash miqdori va 
tartibi maxsus qoidalar asosida belgilanadi.