Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

XVI.7. Kimyoviy xavf manbalari 
Kimyoviy xavf manbalari sifatida xalq xo'jaligida yoki sanoat 
texnologiyalarining ehtiyoji uchun har xil zaharli moddalardan 
foydalaniladigan yoki xuddi shunday moddalarni ishlab chiqariladigan 
yoki shunday moddalarni ma'lum maqsadlarda saqlaydigan yoki ularni bir 
joydan ikkinchi joyga transport vositalari yordamida ko'chiriladigan 
vositalar qaraladi. Chunki bunday hollarda bu zaharli moddalarning har xil 
favqulodda holatlar natijasida to'kilishi yoki portlash natijasida atrofga 
tarqalib ketishi yoinki tabiiy ofatlar natijasida ularni saqlayotgan 
idishlarining zich yopilganligi buzilish va boshqa juda ko'p sabablarga 
ko'ra atrofga tarqab ketishi o'sha joyda ishlayotganlar va yashayotganlar 
hayotiga xavf tug'dirishi shubhasiz. 
 
Zilzilalar haqida statistika ma'lumotlari 
26-jadval 
Kuchi 
Yiliga 
zilzilalar 
soni 
Ta'sir 
qilish 
radiusi, 
km 
Bo'lishi mumkin 
bo'lgan natijalar 
Rixte
r 
bo'yi
cha 
12ball
i 
shkal
a 
bo'yic
ha 
4 
gach
a 
IV-V 
8000 
0-15 
Vayronaliklar 
kuzatilmaydi 

---

330 
4-6 
VI-
VII 
900 
5-30 
Binolarda yoriqlar 
paydo bo'ladi, 
halokatga uchraganlar 
yo'q 
6,1-7 
III-IX 
140 
20-80 
Binolar qisman vayron 
bo'lgan, halokatga 
uchraganlar bor 
7,1-
8,0 
X-XI 
15 
50-120 
Binolar ommaviy 
vayron bo'lgan, qurbon 
bo'lganlar ko'pchilikni 
tashkil qiladi 
8,0 
XI-
XII 
1 
80-160 
Shaharlar butunlay 
vayron bo'lgan. 
Halokatga uchrash 
ommaviy, milliy ofat 
Hozirgi vaqtda xalq xo'jaligida ishlatiladigan kimyoviy
moddalarning ko'pchiligi zaharli moddalar hisoblanadi. Sanoatdar 
ishlatilib kelinayotgan, shuningdek, qishloq xo'jaligi va uy-ro'zg'or 
ishlarida foydalaniladigan millionlab kimyoviy birikmalarda 500 dan 
ortig'i zaharlilik darajasi yuqori hisoblanadi. 
Kimyoviy xavf manbalariga quyidagilar kiritiladi:
— kimyo sanoatining korxonalari vaneftni qayta ishlash sanoati 
korxonalari; 
— oziq-ovqat, go'sht-sut sanoati korxonalari, sovitish kombinatlari, 
oziq-ovqatlarni saqlash uchun ammiak yordamida sovitish vositalariga ega 
bo'lgan korxonalar; 
— suv tozalash va boshqa tozalash maqsadida xlordan 
foydalaniladigan tozalash korxonalari; 
— zaharli moddalar ortilgan vagonlami ma'lum muddatgacha saqlab 
turish joylarga ega bo'lgan temir yo'l bekatlari; 
— zaharli moddalarni tushirish yoki boshqa transport vositasiga 
ortish moslamalari bo'lgan temir yo'l bekatlari; 
— zaharli moddalar, zaharli kimyoviy birikmalar, kimyoviy 
dizinfeksiya va boshqa maqsadlarda foydalaniladigan zaharli moddalarni 
tarqatish va saqlash omborlari. 
Kimyoviy moddalarning tashqi muhitga tarqalish yo'llari asosan 
transport vositalarining avariyalari, sanoatda bo'lishi mumkin bo'lgan 
avariyalar, tabiiy ofatlar natijasida bo'lishi mumkin. Sanotda bo'ladigan 
avariyalarning aksariyati transportirovka va saqlash qoidalarining 
buzilishi, xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilmaslik, zaharli moddani 
ishlatayotgan agregatning ishdan chiqishi, zich yopilganligining buzilishi, 
truboprovodlarni ishdan chiqishi, tashish vositalarining va saqlash 

---

331 
idishlarining zich yopilganligining buzilishi va shuningdek, saqlash 
miqdorining me'yoridan oshib ketishi bo'lishi mumkin. 
Bir kecha-kunduz davomida dunyoda kamida 20 ta kimyoviy 
avariyalar qayd qilinadi. O'zbekiston hududida bo'lgan avariyalar e'lon 
qilinmaganligini hisobga olib dunyoning boshqa davlatlarida bo'lgan 
kimyoviy avariyalar haqida misol keltiramiz. 
— 1961-yil 22-iyulda Rossiyaning Dzerjinsk shaharida xlor 
o'tkazgichning yorilib ketishi natijasida u yerdagi kimyo zavodi hududi 
zararlandi va 44 kishi har xil darajada zaharlandi; 
— 1983-yil 15-noyabrda Kemerova shaharidagi kimyo zavodida 60 
tonnali sisternadagi xlor to'kilishi, xlor buluti butun korxonani egalladi (5 
ming m
2
) va bundan 26 kishi halok bo'ldi birmuncha kishilar har xil 
darajadagi zaharlanishga duchor bo'ldilar; 
— 1985-yili Hindistonning Bxopal «Yunion karbit» korxonasida 
bo'lgan portlash natijasida 45 tonna metilizotsianitning atrofga tarqalishi 
3000 kishi hayotiga zomin bo'ldi va 300 ming dan ortiq kishi kuchli 
zaharlanish oldi. Adabiyotlarda ta'kidlanishicha dunyoning turli 
burchaklarida shunga o'xshash kombinatlar 1000 dan ortiq ekanligi 
eslatiladi. G'arbiy Yevropada bunday korxonalar yuzlab sanaladi, masalan, 
Dyusseldorfda (FRG) minglab bochka sianid natriy saqlanmoqda (odamni 
o’lishi uchun 15 mg kifoya). 
Shunday qilib, kimyoviy moddalar qaysi maqsadlarda bunyod 
etilgan obyektlar bo'lishidan qati nazar avariya va favqulodda hodisa 
natijasida to'kilsa yoki atrof-muhitga tarqab ketish xavfi vujudga kelsa, 
unda o'sha yerda kimyoviy zararli moddalar o'chog'i paydo bo'ladi. Agar 
bu sanoat korxonasi bo'lsa, unda korxonaning butun hududi va shuning 
bilan birga unga yondash bo'lgan hududlar kimyoviy moddalar ta'siri 
ostida bo'lgan hududlarga aylanadi va agar bu yerda saqlanayotgan yoki 
ishlab chiqarilayotgan zaharli moddaning zaharlilik darajasi juda yuqori 
bo'lsa, bu hududda odamlarni ko'plab halokatga olib kelishi mumkin 
bo'lgan xavfli zona paydo boladi. Shundan kelib chiqib kimyoviy 
obyektlar xavflilik bo'yicha 4 ta darajaga bo'linadi: 
— agar zararlangan hududga 75000 dan ko'proq odam tushib qolishi 
mumkin bo'lsa — bu I daraja; 
— agar kimyoviy zararlangan hududga 40000—75000 gacha odam 
tushib qolish xavfi bo'lsa—bu II daraja; 
— 40000 dan kam odam tushishi mumkin bo'lsa—bu III daraja; 
— agar zararlangan zona korxona hududidan chetga chiqmasa— bu 
IV zona. 

---

332 
Kimyoviy 
moddalarning 
avariya 
natijasida 
ta'sir 
doirasini 
belgilashda, shuningdek, uning zaharlilik darajasini belgilash ham muhim. 
Zaharlilik darajasi bo'yicha 4 darajaga bo'linishini aytib o'tamiz. Biz buni 
atrof-muhitni bulg'ovchi omillar bo'limida ko'rib o'tgan edik. 
Kimyoviy zararlangan hududlarda zaharli moddalar holati har xil 
ko’rinishda: suyuq tomchi, bug'simon, aerozol va gaz holatidagi 
ko'rinishlarda bo'lishi mumkin. Kimyoviy moddalar atmosferaga chiqib 
ketgandan keyin o'zining kimyoviy va fizik xususiyatlariga binoan 
atmosfera havosida zararlangan bulutlar hosil qiladi. Bu bulutlar tarkibida 
zaharli modda miqdori ko'p bolsa, unda u bulutsimon zararli modda yer 
yuzasi bo'ylab tarqala boshlaydi va asosan yer yuzasining pastlik va 
jarliklarida to'planadi va uzoq vaqtgacha o'z xavflilik holatini saqlab 
turadi. Agar zaharli modda konsentratsiyasi (zichligi) kam bo'lsa, u havo 
bilan qo'shilib atmosferaning yuqori qatlamlariga ko'tarilib, atmosfera 
tarkibiga singib ketadi. 
Zaharli moddalarning boshqa natijalari haqidagi fikr va 
mulohazalar oldingi boblarda berilgan tartiblarda (kislota yomg'irlari yoki 
kimyoviy moddalarning reaksiyaga kirishishi natijasida atmosfera
havosi tarkibida kutilmagan moddalarning paydo bo'lib qolishi va 
hokazolar) bo'lishini aytib o'tamiz.