Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

Odam faoliyati natijasida kelib chiqadigan favqulodda 
hodisalar. 
Transport vositalarida: avtomobil va temir yo'l halokatlari, havo 
yo'llarida boladigan halokatlar, suv yo'llaridagi halokatlar. 
Ishlab chiqarish korxonalarida bo'ladigan xavfli vaziyatlar: 
— mexanik energiya bo'shalishidan kelib chiqadigan xavfli omillar: 
portlashlar, mexanizmlar agregatlarning va kommunikatsiyalarnig, 
shuningdek, binolar konstruksiyalarining zararlanishi yoki butunlay 
buzulib ketishi; gidrodinamikaga asoslangan xavfli omillar (plotinalarning 
portlash natijasida buzilishi hisobiga u yerda yig'ilgan suvlarning 
qishloqlar va aholi yashash punktlarini bosib ketishi); plotinalarning suv 
ko'payib ketishi hisobiga suv toshib ketishi va bu bilan quyida joylashgan 
serhosil yerlarning yuvib ketilishi yoki suv oqimi bilan serhosil yerlarga 
keraksiz tog' jinslarining surib kelinishi va bu bilan kattagina yer hududini 
ishdan chiqarish; 
— issiqlik energiyasi bo'shalishidan kelib chiqadigan xavfli omillar: 
texnologik jihozlar va binolarda yong'inlar va portlashlar; yengil 
alangalanuvchi, yonuvchi, portlovchi moddalarni saqlash va qazib 
chiqarish joylarida yong'inlar bo'lishi; transport vositalarida yong'inlar 
chiqishi; aholi yashash, madaniy-maishiy binolarda yong'inlar chiqishi; 
— radiatsiya energiyasi bo'shalishidan kelib chiqadigan xavfli 
omillar: atom elektr stansiyalari va atom energiyasini o'rganish ilmiy 
texnika qurilmalarida avariya bo'lishi birmuncha miqdordagi radioaktiv 
moddani chiqarib yuborishi yoki chiqarib yuborish xavfi tug'ilishi; yadro 
energiyasi vositalari o'rnatilgan yoki tashilayotgan transport va kosmik 
vositalarida avariyalar natijasida; yadro qurollari saqlanish joylaridagi 

---

324 
avariyalar; radioaktiv moddalarni yo'qotib qo'yish; 
— kimyo energiyasining bo'shalishidan kelib chiqadigan xavfli 
omillar: kuchli ta'sir qiluvchi zaharli moddalar tashilayotganda va 
ishlatilayotganda yoki saqlanayotganda avariya natijasida to'kilib ketishi; 
kuchli ta'sir qiluvchi zaharli modda tashish transportida avariya natijasida 
to'kilishi; kuchli ta'sir qiluvchi zaharli moddalarning kimyoviy reaksiyalar 
vaqtida boshlangan avariya natijasida hosil bo'lishi; kimyoviy qurollar 
saqlanish joylaridagi avariyalar; 
— bakteriologiyalar tarqalib ketishi: suv ta'minoti va kanalizatsiya 
obyeklarining ishlatish qoidalarining buzilishi; oziq-ovqat sanoati 
korxonalarida texnologiyaning buzilishi; sanitariya epidemologiya 
(mikrobiologiya) korxonalarida ish tartibining buzilish. 
Maxsus xavfli omillar: 
— yuqumli kasalliklar: xavfli va ma'lum bo'lmagan yuqumli 
kasalliklar paydo bo'lishi; katta guruh odamlarga kasal yuqishi; 
epidemiya; 
hayvonlar 
kasalliklari 
tarqalishi; 
katta 
miqdordagi 
zararkunandalar paydo bo'lishi. 
Ijtimoiy xavfli omillar: 
— urushlar—ham maxsus, ham ijtimoiy xavfli omillarga kiritiladi; 
— harbiy harakatlar, terrorchilik, ommaviy tartibsizliklar, 
aroqxo'rlik, giyohvandlik va boshqalar. 
Statistika ma'lumotlari. Tabiiy ofatlar ichida eng ko'p tarqalgani 
(taxminan 90%) quyidagi to'rt turi hisoblanadi: suv toshqinlari—40%, 
dovullar—20%, zilzilalar va qurg'oqchilik —15% dan. 
Keltirilgan foiz ko'rsatgichlar hamma joyda xuddi shu miqdordagi 
va xuddi shu turdagi favqulodda hodisalar bo'ladi deb bo'lmaydi. Chunki 
yer yuzining shunday joylari ham uchraydiki u yerlarda u yoki bu tabiiy 
ofat va favqulodda hodisa umuman bo'lmasligi mumkin. Shuning uchun 
ham har bir viloyat yoki respublika uchun faqat shu joyning o'zigagina xos 
bo'lgan favqulodda hodisalar va tabiiy ofatlarning ko'p yillik kuzatishlar 
natijasida olingan statistika ma'lumotlaridan foydalanib xulosa chiqarish 
mumkin. 
22-jadval 
Ofatlar turi 
AQSh 
Dunyonin
g qolgan 
davlatlari
da 
Umumiy 
miqdori 
Tabiiy ofatlar (1938-1977-yillardagi statistika 
ma'lumotlari) 
Suv toshqinlari 
1,12 
7,03 
8,15 
Bo'ronlar 
0,70 
4,50 
5,20 

---

325 
Zilzilalar 
0,10 
4,12 
7,22 
Tornado 
1,98 
- 
- 
Meteoritlar 
0,0001 
- 
- 
Texnogen ofatlar (1959— 1978-yillar bo'yicha 
statistika ma'lumotlari) 
Aviatsiya 
5,05 
18,25 
23,30 
Avtomobil 
transporti 
1,20 
16,80 
18 
Suv transportlari 1,95 
13,10 
15,05 
Yong'inlar va 
portlashlar 
3,60 
9,45 
13,05 
Temir yo'l 
transporti 
0,35 
9,0 
9,35 
Shaxtalar 
0,75 
5,30 
6,05 
Plotinalar 
0,14 
0,45 
0,59 
Amerika Qo'shma Shtatlarida olib borilgan tadqiqotlar asosida tabiiy 
va texnogen fojialar haqidagi umumiy ma'lumotlar bor va bu fojialarni 
butun dunyo bo'yicha bo'layotgan xuddi shunday voqealar bilan 
solishtirilgan ma'lumotlar ham mavjud. Bunda halokatli fojia sifatida 
Butun dunyo Sog'liqni saqlash tashkiloti tomonidan qabul qilingan talabga 
muvofiq 10 dan ortiq kishining halokati bilan yakunlangan favqulodda 
hodisalar sanaladi. 
Yuqorida keltirib o'tilgan jadvaldan ko'rinib turibdiki, tabiiy va 
texnogen ofatlarning umumiy nisbati 1:4. Tabiiy ofatlar orasida, 
shuningdek, Rossiya mutaxassislarining fikrlari bo'yicha ham birinchi 
o'rinni suv toshqinlari (8,15%) egallaydi undan keyin zilzilalar (7,22%), 
bo'ronlar (5,20%). Texnogen ofatlar orasida umuman harakatlanish 
vositalari, ya'ni aviatsiya, atomobil, suv transportlari va temir yo'l 
transportlarida (65,7%) uchrashi keltiriladi. 
Rossiya grajdan muhofazasi va favqulodda hodisalar ilmiy 
tekshirish instituti ma'lumotlariga asosan Rossiya hududidagi asosiy yirik 
favqulodda hodisalar natijalari quyidagi jadvalda keltiriladi. 
23-jadval 
Yillar 
Favqulodda 
hodisalar soni 
Zarar ko'r-
ganlar 
soni, ming 
kishi 
xalok 
bo'lganl
ar 
Hamma
si 
Texnoge
n ofatlar 
Tabiiy 
ofatlar 

---

326 
1991 
334 
209 
125 
25 
236 
1992 
1015 
769 
246 
68 
947 
1993 
1027 
905 
122 
18 
1320 
1994 
1322 
1097 
225 
51 
672 
1995 
1369 
1088 
281 
57 
4679 
1996 
1349 
1034 
315 
20 
2120 
1997 
1665 
1174 
360 
83 
1735 
Umum qabul qilingan qoidalarga asosan ofatlar og'irlilik 
darajasiga qarab quyidagicha sinflanadi: 
— kichik ofatlar, bunda halok bo'lganlar va jarohatlanganlar soni 
25—100 kishi, kasalxonaga yotishi kerak bo'lganlar soni 10—50 kishi. 
— o'rtacha, bunda halok bo'lganlar va jarohatlanganlar soni 101 — 
1000 kishi, kasalxonaga yotqizilishi kerak bo'lganlar soni 51—250 kishi. 
— katta, bunda halok bo'lganlar va jarohatlanganlar soni 1000 
dan ortiq va kasalxonaga yotqizilishi kerak bo'lganlar soni 250 
kishidan ortiq. 
Shundan kelib chiqib, dunyodagi XX asr davomida yuz bergan eng 
yirik ofatlarni keltirib o'tish foydadan holi bo'lmaydi, chunki o'quvchilar 
ongida yirik ofatlar tasawurini hosil qilish o'zimizdaham shunday holat 
yuz 
berganda 
unga 
qarshi 
kurashish 
chora- 
tadbirlarini puxta o'ylab olib borishlariga zamin yaratadi. Yana shuni ham 
ta'kidlash joizki, tabiiy ofatlarni bo'lishi mumkin yoki mumkin emasligini 
oldindan aytib berish imkoniyati hozircha yo'q. Hozirgi yaqin davrlarda 
bo'lib 
o'tgan 
tabiiy 
ofatlarni 
ko'pchiligini 
yer yuzasining asrning oxirgi yillarida isiganligi va bu ekologiya 
muvozanatini buzilganligi bilan bog'liqligini ta'kidlovchi olimlar safi ortib 
bormoqda. Ulaniing fikrlarini inkor qilmagan holda, shuni ham ta'kidlash 
joizki, 
hozirgi 
zamon 
taraqqiyoti 
va 
dunyo 
hamjamiyatining sa'y-harakati qay darajada bo'lishidan qat'i nazar 
rivojlanish darajasi energiya ishlab chiqarish hisobiga o'sishi muqarrar va 
bu muqarrarlik ekologiyani yaxshilash hisobiga amalga oshirilishi 
mumkin deb hisoblash ham safsatabozlikdan boshqa narsa emas. Shunday 
ekan hamma mamlakatlar va davlatlar ekologiyaga e'tibor beradi deb 
aytish qiyin.