Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

Elektromagnit maydonlari va ularning ta`sirini oqibatlari. 
Kompyuterning ishlash jarayonini tahlil qilishda videoterminallardan 
foydalanish paytida yuzaga keladigan elektromagnit maydonlarining 
(EMM) bevosita ta`siriga aloxida ahamiyat berilishi darkor, chunki ular 
terida toshmalar paydo bo’lishiga, ko’z qorachig’ini xiralashishiga, 
homiladorlikning yomon kechishiga va sog’liqqa jiddiy zarar keltiradigan 
bonshqa o’zgarishlarga sababchi bo’lishi mumkin. 
Videoterminallar 
rentgen, 
ultrabinafsha 
(UB), ko’rinadigan 
spektrdagi, infraqizil (IQ), radiochastotadagi, juda past, sanoatdagi bilan, 
chastotadagi elektromagnit nurlanishning manbaidir. Bundan tanshqari 
ular aeron oqimlarni va elektrostatik maydonni yuzaga keltiradi. EMM 
manbai bo’lib kuchli transformatorlar (50 Gs), displeydlash 15-53 kGs 
chastotada ishlovchi elektron-nurli trubkaning (ENT) gorizontal og’uvchi 
nurlar tizimi, ENTning modulyatsiya bloki - 50-81 Gs, monitor ekrani (IQ 
va UB nurlanish), yuqori voltli kenotronlar va kineskoplar (roentgen 
nurlanishi) hisoblanadi. Yuqori voltli qurilmalar (10-15 kV ortiq) 
kineskopning ichki yuzasida elektron nurni tormozlanishi tufayli paydo 
bo’ladigan va odatda ekrandan tashqariga chiqadigan yengil roentgen 
nurlanishini yuzaga keltirsada, ekrandan va displeyning boshqa yuzasidan 
5 sm masofada tarqalayotgan nurlar quvvatining ekspozitsion miqdori 
o’rnatilgan miqdordan, ya`ni 100 mkR/sdang bir necha marta kichikdir. 
Shuni ham qayd etish darkorki, kompyuterlarning xavfsizligi bo’yicha 
butun dunyoda mavqega ega Stokgolmdagi radiatson himoya Milliy 
instituti monitorning rentgen nurlanishi darajasining yetarlicha keskin 
standartini belgiladi,uning aytishicha, ushbu rentgen nurlanishi darajasi 
shunchalik kichik bo’lishi kerakki, o’lchashlar bilan ularni qayd qilishni 
iloji bo’lmasin. Ekrandan 20-30 sm masofada uskunalar xaqiqatda ham 
xech nimani qayd qilishmaydi. 
Ekranning havorang lyumenofori ENT tezlashgan elektronlari bilan 
birgalikda ultrabinafsha nurlanish manbai bo’lib hisoblanadi. Uning ta`siri 
kompyuterda uzoq ishlaganda yoki ko’z to’rpardasining kasallanganida 

---

467 
namoyon bo’ladi. Real sharoitda UB nurlanish o’rnatilgan darajadan bir 
necha barobar kamdir, chunki oddiy displey ekranining trubkasi uchun 
ishlatiladigan shisha ultrabinafsha nurlar uchun yetarlicha himoya vositasi 
bo’lib, deyarli nurlanishni o’tkazmaydi. 
Buyuk Britaniyadagi 200 dan ortiq videoterminallari bor 60 ta 
firmadagi tekshiruvlar ultrabinafsha nurlanish intensivligi 10-100 
mVt/m2, infraqizil nurlanish to’lqinining uzunligi esa 700-1050 nm - 50 
mVT/m
2
ni tashkil etishini ko’rsatdi. Bu darajalar ruxsat etilgan 
ko’rsatkichdan ancha kamdir. 
EMMning eng kuchli ta`siri ekrandan 30 sm masofagacha bo’ladi, 
lekin nurlanishning nafaqat ekrandan, balki VDT yuzasining yon va orqa 
tomoni (manbai –chiziqli transformator)da intensivligi kam emas. Bu 
holatga displey sinflarni va boshqa kompyuterlar soni ko’p ish joylarini 
tashkil etishda e`tibor berish zarurdir. EMM ta`siri katarakta va 
glaukomani rivojlanishiga, homiladorlik paytida nohush hollarni vujudga 
kelishiga, amalgama asosida og’iz bo’shlig’ida simob paydo bo’lib, tish 
plombalarini yemirishiga sababchi bo‘lishi ta`kidlanadi. 
Hozirgi paytda ko’pgina izlanuvchilar shu davrgacha zararsiz deb 
hisoblangan past chastotali EMMning biologik ta`siriga e`tiborni 
tortayapti. Past chastotali EMMning chastotalar diapazoni ionlashgan 
nurlanishdan, xususan rentgen nurlanishidan deyarli 20 darajaga past. 
Ionlashmagan nurlanishni organizmga ta`siri, agar issiqlik effektini yuzaga 
keltirmasa, zararsiz deb hisoblangan edi, lekin rentgen nurlaridan farqli 
elektromagnit to’lqinlari g’aroyib xususiyatga, ya`ni nurlanish intensivligi 
kamayishi bilan ularning ta`siri kamayishi shart emasligi aniqlandi. 
Ma`lum EMM chamasi organizm kataklariga faqat nurlanish kichik 
intensivligida 
yoki 
konkret 
chastotalardagina, 
ya`ni 
"shaffof 
oynachalar"da ta`sir etadi. 
Kompyuter terminallarining nur tarqatish muammosi ilk bor 1977 
yil AQSHning mehnatni muhofaza qilish va kasalliklarni oldini olish 
Milliy instituti hodimlari EMM, xususan ishchi chastotadagisi tirik 
organizmga manfiy ta`sir etishini aniqlaganliklaridan so’ng paydo bo’ldi. 
Faqat shu maydonlargina kataklardagi biologik siljishni (xattoki DNK 
sintezini bo’zishgacha ) yuzaga keltirishga qodirdir. 
Ma`lumotlarning guvoxlik berishicha, kuchsiz EMM allergiya va 
boshqa buzulishlarni, shu jumladan, ko’ngil aynashni, charchashni, bosh 
og’rig’ini yuzaga keltiradi. Xar qanday elektromagnit maydoni organizm 
kataklaridagi natriy va kalsiyni xarakatlanishiga ta`sir etuvchi rezonans 
effektini yuzaga keltirishga qodirdir. 

---

468 
Qat`iy xavf birinchi navbatda past chastotali magnit maydonlardan, 
avvalambor sanoat chastotadagisidan kelib chiqadi. Bir qator izlanishlar 
tasdiqlashicha, kompyuter yaqin-atrofdagi 30- 50 sm radiusda 50 Gs 
chastotali magnit maydoni xatto 0,2- 0,3 A/m intensivlikda xam yomon 
sifatli xususan qon va miya, kasalliklarni paydo bo’lishiga sababchi 
bo’lishi mumkin. XK operatorida miya shishi boshqa kasbdagilardan 
ko’proq kuzatiladi. 
Ta`kidlanadiki, kichik intensivlikdagi EMM Tlimfotsitlarining shish 
mavjud katakchalarni o’ldirish qobiliyatiga salbiy ta`sir ko’rsatadi, buning 
natijasida organizmning umumiy immun statuey kamayadi. Bunday 
maydonlar immun tizimni yo’qotib, shishlarni, shu jumladan yomon 
sifatlilarini paydo bo’lishiga olib kelishi mumkinligini bildiradi. Juda 
kichik chastotadagi pulslanuvchi nurlanishlar oq qon katakchalariga 
to’g’ridan-to’g’ri negativ ta`sir ko’rsatadi. 
Butun dunyo sog’liqni saqlash tashkiloti (BSST) 1989 yildayok; 
kichik chastotadagi maydonlarning nafaqat rak kasalligining, balki yana 
quyidagi kasalliklarni paydo bo’lishiga sababchi bo’lishini xam
ta`kidladi: 
- ba`zi bir teri kasalliklari displeyda ishlaganda zo’rayadi (turli 
toshmalar, sebboroid ekzema, pushti temiratki va boshqa) 
- katakchalardagi qonning metabolizmiga va biokimyoviy 
reaktsiyasiga ta`siri natijasida operatorda stress simptomlari paydo bo’ladi, 
- xomiladorlikni kechishi buzuladi, 
- xomilador ayollarda bolani chala tug’ish xollari ikki barobar 
ortadi, 
- reproduktiv funktsiyani bo’zilish extimoli bo’ladi. 
BSST 
espertlarining 
ta`kidlashicha, 
elektrostatik 
maydon 
foydalanuvchilarga xam salbiy ta`sir o’tkazadi, xususan ko’z gavxarining 
xiralashishiga, glaukoma bilan kasallanish chastotasini ortishiga, past 
voltli razryadlar esa katakchalarni bo’lib tashlashga va o’zgartirishga 
qodirdir. 
Xaqiqatdan, o’zidan elektron "zambarak"ni namoyish qiluvchi 
displeyning elektron-nurli trubkasi ekranning tashqi tarafida musbat 
zaryadlangan zarrachalarni to’planishiga yordam beradi. Agar havodagi 
manfiy ionlar musbatlisidan bir necha barobar ortsh bo’lsa, inson o’zini 
yaxshi xis etadi, lekin monitor ekrani yaqinida musbat ionlarning 
ortiqchalari yig’iladi. Havoda mavjud mikrozarrachalar (chang, tamaki 
tutuni va b) ushbu ionlar yordamida xaydaladi va monitor oldida o’tirgan 
foydalanuvchining yo’ziga, ko’ziga o’tiradi. Bunday "bombardimon" 

---

469 
natijasida operatorda bosh og’rig’i, Uyqusizlik, ko’z charchashi, yuzlarda 
toshmalar hosil bo’lish ehtimoli oshadi, allergik va asmatik ko’rinishlar 
paydo bo’ladi. 
Buyuk Britaniyada, Kanadada, AQSHda, Norvegiyada, 
Yaponiyada displeyda ishlovchilarda yo’zi, gardonida, 
ko’kragining yuqori qismidagi teri buzulgani, terining qizarishi va 
qurishi qayd qilingan. Inson bir necha kun displeyga
yaqinlashmaganidayoq allergik reaktsiya yo’qolgan. Bundan
tashqari, manfiy ionlarsiz atmosferada uzoq vaqt qolib ketish 
operatorning asab tizimiga, ruxiy azoblanish xolatiga ta`sir qiladi, 
metabolizmga ta`sir qilishi natijasida katakchalardagi qon darajasining 
biokimyoviy reaktsiyasini o’zgarishiga olib keladi, bu esa o’z navbatida 
boshqalardan ko’ra bunday sharoitda ishlaydiganlarda uchrash ehtimoli 
ko’proq leykemiya kasalligining vujudga kelishiga sababchi bo’lishi 
mumkin. 
Avval 
ta`kidlanganidek, 
EMM 
xomiladorlik 
paytida 
ayol 
organizmiga ta`siri aloxida xavf tutdiradi. Bir xaftada 20 soat ish vaqtini 
displey ekrani oldida o’tkazadiganlarda xomilani chala tutish extimoli 
shuncha vaqtda displeysiz ish bajaradiganlarnikidan 60 % ga baland ekan. 
AQSHda, Shvetsiyada, Yaponiyada olib borilgan izlanishlar kampyuterda 
ishlaydigan xomiladorlarning 30 %da xomiladorlikning qiyin kechishi, 20 
% ga yaqinida esa bolani chala tutish xolatini qayd etgan. AQSH havo 
yo’llari Birlashgan markazining ma`lumotlariga ko’ra, kompyuterda 
ishlaydigan 48 xomilador operatorning 15(!) tasiga yaqinida xomilasi 
chala tug’ilgan, 2 tasi vaqtidan oldin tug’gan, ikkitasida esa bola tug’ma 
mayib-majrux bo’lgan. 
Kanadalik izlanuvchilar bir xaftada to’rt soatdan ortsh ishlaydigan 
ayollarda xomiladorlikni yaxshi kechishi kamayishini, 15 soatdan ortiq 
ishlaydiganlarda esa xomilani chala tug’ish xolati 10% ni tashkil etishini 
ko’rsatdilar. Shvetsiyalik olimlar XK operatorlarida tug’ma kasalliklar 
bilan tug’ish xolati boshqa ayollarga nisbatan 2,5 marta ortiqligini qayd 
etdilar. 
Bu ma`lumotlarni xayvonlarda o’tkazilgan tajribalar xam tasdiqaydi. 
Shvetsiyalik radiobiologiya mutaxassislari sichqon embrionlariga displey 
monitorlaridagidek impulsli kuchsiz maydonlar ta`siri natijasida tug’ma 
kasalliklar, nurlanmaganlarnikidan ko’proq uchrashini aniqadilar. 
Izlanishlar yana shuni ko’rsatdiki, nurlangan xayvonlarda embrionni chala 
tug’ish va o’lish xolatlarining chastotasi nurlanmaganlarnikidan keskin 
ko’tarilgan. Bularning barchasi nurlanish displey monitorlari yuzaga

---

470 
keltiradigani kabi, organizm rivojiga salbiy ta`sir etishini ko’rsatadi.