Keyingi o’rta asrlar davri
Download 1.48 Mb. Pdf ko'rish
|
Jahon tarixi(Orta Asrlar tarixi) 2 kitob
|
Tayanch so’zlar, iboralar va tushunchalar:Uyg`onish (renessans),
insonparvarlik, neoplatonizm, san’at, madaniyat, dunyoqarash, arxitektura, badiiy fikrlar va h.k. tushunchasi. G’arbiy va Markaziy Yevropadagi mamlakatlar tarixida renessansning yuzaga kelish muammolari. XIV – XV asrlarda Italiyada shaharlarning yuksalishi, sanoatning taraqqiy etishi va dastlabki manufakturalarning paydo bo`lishi Italiyaning Yevropa va Sharq mamlakatlari bilan umumiy aloqalarining natijasi edi. Italiya shaharlarida bank, kredit xalqaro kredit operatsiyalarining bo`lishi boshqa davlatlarga nisbatan Italiyada ilk kapitalistik munosabatlarining yuzaga kelishiga zamin tayyorlaydi. Italiyada oldinroq ilk burjuaziya madaniyati yuzaga keldi. Bu madaniyatning nomi Uyg`onish (renessans) davri madaniyati deb nomlanadi. Ilk burjuaziya Italiyasi uchun o’z sanoati, savdo-sotig’i uchun Italiya shaharlariga o’z faoliyatlarini yuksaltirishlari uchun aniq fanlar, jumladan matematikaning zarurligi ko`rinib qoldi. Italiya burjuaziyasi o’z turmush darajasini yaxshilash, chiroyli va hashamatli uylarda hamda did bilan yashash uchun san’ati ham o’zlariga qabul qilishlari zaruriyati tugildi. Shuning uchun Italiya burjuaziyasi ichidan 87 dastlabki adabiyotchilar, filosoflar, tarixchilar, shoirlar, musiqachilar, arxitekturalar, rassomlar va boshqalar vujudga kela boshladi. Bularning hammasi Italiyada yangi g`oyalarning vujudga kelishiga asosiy omil bo`lib xizmat qildi. Tarkib topayotgan g`oyatda boy italyan burjuaziya sinfi bilan bir qatorda Italiya shaharlarida aqliy mehnat vakillarining hamda adabiyot va san’at bilan shug’ullangan kishilarning ko`pdan-ko`p guruhi: ko`pdan-ko`p adabiyotchilar, shoirlar, publisistlar, vrachlar, o’qituvchilar, injenerlar, erkin kasb ustalari, rassomlar, haykaltaroshlar, arxitekturlar va boshqalar o’sib bormoqda edi. Yangidan tug’ilib kelayotgan ijtimoiy tabaqaning – intelegensiyaning bu barcha vakillari Uyg`onish madaniyati yoki gumanizm deb nom olgan Yangi madaniyatning bevosita arboblariga aylandilar. Italiya xalq ommasi yangi progressiv, ilgor madaniyatning ravnaqiga juda katta ta’sir ko’rsatdi. Xalq ommasining kundalik qattiq mehnati, hali o’z ahamiyatini yo’qotmagan yuksak darajadagi hunarmandlik, xalq ommasining hokim (plutokratiya) boylarga qarshi juda qattiq ba’zan jon-jaxdi bilan olib borgan kurashi, umumiy hayotiy optimizm va birdamlik uyg`onish madaniyatining eng yaxshi vakillarini ruxlantirib yubordi, gumanistlar ijodiga shunday chuqur xalq- demokratik xususiyatlarni kiritdiki, bu xususiyatlar pirovardida ularning asarlarini juda ham jozibador qilib yubordi. Uyg`onish termini (fransuzcha «Renessans») Yangi madaniyatning antik madaniyat bilan aloqadorligini ko`rsatadi. Sharq bilan, xususan Vizantiya bilan tanishish, salib yurishlari davrida Levant bilan muntazam aloqadorligini ko`rsatadi. Uyg`onish davrining boshlanishiga asosan turtki bo`lgan shart- sharoitlar. Ilk italyan Uyg`onishi.Sharq bilan, xususan Vizantiya bilan tanishish, salib yurishlari davrida va undan keyingi davrda Levant bilan muntazam aloqa qilish natijasida italyanlar qadimgi grek qo’l yozmalari, antik tasviriy san’ati va arxitekturasining turli xil yodgorliklari bilan tanishadilar. Bu barcha qadimiy yodgorliklarni qisman Italiyaga olib kela boshladilar, bu yerda ular kolleksiya qilindi va o`rganildi. Ammo Italiyaning o’zida ham ancha-muncha antik Rim yodgorliklari bo`lib, Italiya shahar intelligensiyasining vakillari ularni ham sinchkovlik bilan 88 o`rgana boshladilar. Italiya jamiyatida qadimiy klassik tillarga, qadimiy falsafa, tarix va adabiyotga chuqur qiziqish paydo bo’ldi. Florensiya shahri bu harakatda ayniqsa katta rol o’ynadi. Florensiya shahridan Yangi madaniyatning bir qancha atoqli arboblari yetishib chiqdi. Qachonlardir iqtisodiy jihatdan eng gavjum va o’zining siyosiy tuzumi jihatidan eng demokratik bo`lgan qadimiy Shaharlarda vujudga kelgan antik ideologiyadan foydalanib, tug’ilib kelayotgan yangi burjuaziya qadimiy madaniyatni oddiy passivlik bilan o’zlashtirmay, balki uni o’zicha qaytadan ishlab chiqdi. Yangi italyan madaniyatining ikkinchi nomi, ya’ni g u m a n i z m ham xuddi shundan dalolat beradi. O’rta asr ideologiyasi diqqat markaziga ilohiyni, oxiratni kuygan bo`lsa, gumanizm madaniyati insonning o’zini o’z dunyoqarashining diqqat markaziga ko’ydi. Gumanistik dunyoqarashda asketizmga ega endi o`rin qolmadi. Inson tanasi, uning zavq-shavqi va extiyoji gumanistlar tomonidan bostirish yoki azoblash kerak bo`lgan qandaydir gunoh bir narsa deb emas, balki hayotdagi eng asosiy muddaodir, deb tan olindi. Tabiat bilan insonni e’tirof yetish fanning mohiyatidir, deb e’lon qilindi. O’rta asr sxolastlari va mistiklarining dunyoqarashida hukm surgan pessimistik ohanglarga zid o`laroq, Uyg`onish davri kishilarning dunyoqarashi va kayfiyatida optimistik ohanglar ustunlik qilardi, bu kishilar uchun insonga, insoniyatning yorug’ kelajagi, nson aql-zakovati va ma’rifatning kelgusida tantana qilishga ishonish xarakterli bir hol edi. Bu yangi buyuk aqliy harakatda atoqli shoirlar va yozuvchilar, olimlar va har xil san’at arboblari guruhi qatnashdi. O’rta asr bilan Yangi zamon zamon chegarasida turgan eng yirik siymo («O’rta asrning so’ngi shoiri va shu bilan birga yangi zamonning birinchi shoiri») Florensiyalik Dantiye Aligeri 1265-1321 yil) edi. Dante zamonidagi boshqa hech qanday asar uning ilohiy kamediyasidagidek O’rta asrlarning butun ideologiyasini aks ettirmagan edi. XIV-XV asrlardagi boshqa tarixchi-gumanistlardan flaviya Bionodo (1388-1463) eng ko`p nom qozongan bo`lib, u «Rim imperiyasining qulashidan boshlanadigan tarix» (410-1410 davr) nomli umumlashtiruvchi xarakterda katta asar yozdi. 89 Uyg`onish davrida inson shaxsining o`rni va ilk uyg`onish davri san’ati.Davrning iqtisodiy-siyosiy hayoti inson shaxsiyatining oldingi o`ringa qo`yadi. Endilikda inson Cherkov feodal tabaqachilik munosabatlari torlik qila boshlaydi. Endilikda dunyoviy fikrlovchi yangi dunyoqarash namoyondalari turli kasbdagi va turli ijtimoiy mavqeyga ega bo`lgan kishilar – shoirlar, filologlar, rassomlar o’zlarining tadqiqot obyektlari deb insonni hisoblaydilar o’z-o’zidan savol kelib chiqadi. Gumanistlar kimlar? Gumanistlar yangi dunyoga ko’z tashlashda o`tmish antik dunyodan andoza olgan holda yangi ma’rifiy g`oyaning kelishida asosida rol o’ynaydilar. IX-XII asrlarda yuzaga kelgan Sharq ilmiy falsafasi va sharq madaniyati mutafakkirlari Roziy, Farobiy, ibn sino, Ibn Rashid asarlari Yevropadagi yangi davr mutafakkirlarini yuzaga kelishida asos bo’ldi. Uyg`onish davri madaniyati tarqalishi XIII-XIV asrlardayoq Italiyadan boshlandi. Bunga sabab Italiyada qadimdan antik davr madaniyati va san’ati kuchli rivojlanganligidir. Bunga Sharq ilmiy- ma’rifiy ta’sirini g’arbiy o’lkalariga borishidir. G’arbiy va Markaziy Yevropada Uyg`onish davri quyidagi bosqichlar bilan ifodalanadi: 1. XIII-XIV asrlar ilk davr-tasviriy san’at va arxitekturaning rivojlanishi. 2. XV asr yuksak uyg`onish – adabiyotni rivoji. 3. XVI asr so’nggi uyg`onish davri-sinfiy kurashlarning keskinlashuvi bilan xarakterlanadi. XV asrning ikkinchi yarmiga kelganda Yevropaning barcha mamlakatlarida gumanizm keng tarqaldi. Qadimgi avtorlar, ya’ni Siseron, Seneka, Tasit va boshqalarning uslubida "qaytadan tiklangan" internasional lotin tilidan foydalangan gumanist yozuvchilar, rassomlar va olimlar Yevrolpada o’ziga xos birodarlik tashkil yetdilar, bu birodarlik turli mamlakatlarning olimlari o’rtasida qizg`in yozishmalar olib bordi. Feodal - krepostnoylik munosabatlarining keskinlashishi gumanizmning anti-feodal yo’lga tushib qolishiga sabab bo`lgan. Italiyaning o’zida, XV asrda, Florensiyadan tashqari yana Rimda, Neopolda, Milanda va Venesiyada Uyg`onishning boshqa 90 markazlari bor edi. Uyg`onish san’ati, shuningdek, gumanistik falsafa, adabiyot siyosiy fikr bundan keyingi, XVI asrda, so’nggi Italiya yoki yuksak Renessans davri deb atalgan davri zo’r rivoj topdi. XVI asrda gumanizm uzil-kesil umumyevropa madaniy harakatiga aylanib, o’rta asr sxolastikasiga juda qattiq zarba yetkazdi. Sharqda Uyg`onish davrining o’ziga xosligi, Yevropada gumanizmning yoyilishi. Ilm fan va madaniyatni rivojlanishi o’rta asrlarda G’arbiy va Markaziy Yevropaga xos bo`libgina qolmasdan Jahon xalqlari tarixida Sharq xalqlari tarixiga ham bog`liqdir. Akademik N.I. Kondrat VIII-XII asrlarda Uyg`onish Xitoyda boshlangan deyishi bilan A. Xayitmetov, M.M. Xayrullayev va boshqalar O’rta Osiyoda IX-XII asrlarda uyg`onish davri boshlandi deb ko’rsatadi. Sharq uyg`onish davri bilan G’arb uyg`onish o’rtasidagi farq va o’xshashlik. O’rtasidagi o’xshashlik va farq asosan ijtimoiy - iqtisodiy tuzum o’zgarishi mazmunida yechiladi. Yevropada feodalizm munosabatlaridan kapitalizm yoki yangi ishlab chiqarish bosqichiga qadam qo’yish bilan bog’lansa sharqda esa xalifalikning savdo maydonlarining kengayishi va shaharlar tarmog’ining o’sishiga bo`lgan ehtiyoji bilan bog’lanadi. Sharq uyg`onish davri mutafakkirlari. Sharqda IX - XII asrlarda fan rivojlanishi uchun imkoniyat yuzaga keldi. Fan va ma’rifiy ta’limotchilar qatorida "Qur’on" mazmunini xalqqa yetkazib beruvchi ma’rifat egalari hadisiy ta’limotchilar yuzaga keldi. Diniy dunyoqarash va dunyoviy dunyoqarashlar negizida o’ziga xos renessans yuz berdiki natijada xalqaro tarixda Arab falsafasi degan ibora yuzaga keldi. Yirik allomalar qatorida Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Muso Al Xorazmiy adabiyotda Rudaqiy, Firdavsiy, Abduraxmon Jomiy, Alisher Navoiy hadis ilmi vakillaridan At - Termiziy, Axmad Yassaviy, Imom Buxoriy va boshqalar. Rassomlikda Behzod kabilar Sharq va O’rta Osiyoda Ilmiy va insonparvarlik g`oyalari himoyachisi bo’ldi. Mavzuni o’zlashtirishda identiv maqsad va reproduktiv bilishni aniqlash uchun berilgan. 91 Kitob bosishning ixtiro qilinishi Yangi, burjua madaniyatining rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi. XV asr boshlaridayoq G’arbiy Yevropada diniy ommaviy adabiyotni (ibodat va duolar to’plami hamda boshqalarni) tarqatish uchun alohida ksilografik usuldan foydalanildi. Taxtaga rasm va yozuvlarni o’yib yozib, keyin ularni qog’ozga bosardilar (XIV asrdan e`tiboran Yevropada yozuv qog’ozi qo’llaniladigan bo’ldi). Ish keskinlik bilan bordi, taxtadan o’yib yozilgan do’ng harflar, kitob teksti qog’ozga bosib bo’lingandan keyin keraksiz bo`lib qolardi. Maynsda tug’ilib, keyin Strasburgga ko’chib kelgan Ioann Gutenberg (1400-1468) ning kitob bosish ishini ixtiro qilishda ko’rsatgan xizmati shundaki, u, harakatlanadigan harflar ixtiro qilib, ular boshda yogochdan yasaldi, keyin esa bu harflar metall harflar bilan almashtirildi. Bundan tashqari, Getenberg qog’ozning ikkala tomoniga teks bosish imkoniyatini beradigan alohida press-dastgox ixtiro yetdi. Bu ixtiro, taxminan, 1445 yilda qilingan bo`lib, dastlabki paytda u qattiq sir tutildi. Ammo, oradan 15 yil o’tgach, bu ixtiro oshkora bo`lib. U germaniyadan boshqa mamlakatlarga yoyildi. 1490 yilda o’z bosmaxonasini ko`rgan venetsiyalik nashriyotchi gumanist Ald Manusiy (1448-1515) falsafa, matematika va astronomiyaga doir 120 asar nashr yetdi, bu asarlar asosan lotin tilida, qisman fransuz tilida bosib chiqarildi. Kitob bosishning ixtiro qilinishi juda katta ahamiyat kasb etdi. Kitob bosish kitob tayyorlashni ko`p marta tezlashtirdi va ayni zamonda ularning narxini arzonlashtirdi. Shuning o’zi bilan, Yangi zamondagi burjua maorifini ravnaq toptirish uchun na qadimgi dunyoda, na o’rta asr davrida sira qurilmagan juda qulay texnika shart-sharoitlari vujudga keltirdi. Nazorat topshiriqlari: 1. Uyg`onish davrini madaniyati rivojlanishi qaysi o`tmish davrini takrorladi. 2. Sharqda Uyg`onish davri asosan qaysi asrlarni o’z ichiga oladi? 3. Italiyada Shaharlarning yuksalishi qaysi davrga to`g`ri keladi? 4. XV asrdaYevropadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat qanday edi? 92 9 – MAVZU:BUYUK GEOGRAFIK KASHFIYOTLAR. R E J A: 1. Buyuk geografik kashfiyotlarning sabablari va boshlanishi. 2. IX-XVII asrlarda Sharq mamlakatlariga geografik sayohatlar. 3. Jahon ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotida jug’rofik kashfiyotlarning ahamiyati va oqibatlari. Download 1.48 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|