Keyingi o’rta asrlar davri
Download 1.48 Mb. Pdf ko'rish
|
Jahon tarixi(Orta Asrlar tarixi) 2 kitob
|
Tayanch so’zlar, iboralar va tushunchalar:Lexlar, vladiklar,
otroqlar, panlar, « lesi», sedlyaklar, «Villanlar», barshchina, dedich, renta, «ozod yetiluvchi», halupnik, zeman, Yan Gus, panlar, obroch, yepiskop, monastir, Jur yepiskopi, Konstansa yepiskopi, Cherkov, sobori, guschilar, toboriylar, Lipa, chashniklar, podoboylar, «to`rtta modda», seym, dvoryan, katolik. XII-XIII asrlarda Chexiyaning ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyoti va milliy ziddiyatlarning keskinlashishi. X-XI asrlarda uzil-kesil rasmiylashgan Chexiya davlati XII-XIII asrlarga kelib, Yevropaning boshqa mamlakatlariga o’xshash feodal mamlakatga aylandi. Qirol drujinachilari lexlar va vladiklarning eski zodagon oilalari bilan birlashib, feodal tipidagi katta va ancha mayda yer eglariga aylandilar. Ular mamlakatdagi erlarning katta qismini bosib oldilar. Ularning yer-mulklarida krepostnoylar birinchi navbatda qo`liga yer berilgan qullardan tashkil topgan krepostnoylar (otroqlar yoki erksiz dexqonlar) ishlardilar. Feodallar dehqon axolisini sud qilish muddaosida qiroldan huquqlar olardilar. Chexiyada oliy tabaqa feodalar, panlar (jupanlar, ya’ni qabila boshliqlari nomidan kelib chiqqan so’z) quyi tabaqa feodalar-vladiklar deb atalardi. Umuman olganda, panlar- baronlar va vladikalar-risarlar imtiyozli toifa-shlyaxtani tashkil qilardilar. Sobiq erkin jamoachi dexqonlardan chiqqan qaram dehqonlar qo’llardan tashkil topgan Chexiyada XIV asr o’rtasidan boshlanib siyosiy yuksalish mmlakatning iqtisodiy yutuqlarini aks yettiradi. Bu vaqtga kelib Chexiya iqtisodiy jixatdan g`oyat darajada rivojlangan 98 mamlakat hisoblanardi. Chexlarning kumush konlari, movut to’qishi, surp sanoatining rivojlanganligi, qishloq xo`jalikidagi yutuqlari Chexiyada dehqonchilikdan tashqari, bog’dorchilik, baliqchilik xo`jaligi, uzumchilik, zig’irchilik, nasha, xmel o’stirish va x.k. mana shularning biridir degan shon-shuxrat keltirdi. Chexiya qiroli olgan behisob daromadlarni Germaniyaning birorta ham badavlat knyazi ololmasdi. Praga yirik savdo markaziga aylandi . Chezxiyaning ko`pdan-ko`p boshqa Shaharlari u bilan juda yaqindan aloqa qilardilar. Bu shaharlar orasida Brano, Plzen, Xeb, Kutna gora, Lolomous alohida ajralib turardi. XIV asrda Chexiya, Germaniya, Polsha, Vengriya, Quyi Dunay bo’yi mamlakatlari, Janubi-G’arbiy Rus bilan keng xalqaro savdosi olib borardi. Mamlakatda tovar-pul xo`jaligi tobora o’sib, u qishloqni ham qamrab olgan edi. Chexiyada g`oyat darajada keskinlashib ketgan ijtimoiy ziddiyatlar ochiqdan-ochiq milliy tusga kira bordi. Chexiya dehqonlari, o’rta va mayda darajadagi Shaharliklar, shuningdek, quyi risarlar (zemanlar) asosan badavlat nemis sinflarini o’zlarining snfiy dushmanlari deb bilardilar, chunki Chexiyadagi nemislar bu vaqtga kelib juda katta boylik orttirib, bu mamlakatda katta siyosiy rol o’ynar edilar. Ruxoniy va Praga universitetining professori Yan Gus milliy va diniy-reformatorlik kayfiyatidagi chex jamiyati ilgor tabaqalarining ifodachisi bo’ldi. Dehqon oilasidan chiqqan Yan Gus , 1369 yilda Gusines degan joyda dunyoga keladi. Praga universitetining shogirdi bo`lgan Yan Gus 1398 yilda universitet professori, 1402 yilda esa uning rektori bo`lgan. Yan Gusning g’ayrati tufayli Chexiya qiroli Vaslav 1409 yilda Praga universitetining ustavini o’zgartirib, professor chexlarga universitetni idora qilishda rahbarlik rolini topshirdi. Yan Gusning zamondoshi ingliz reformatori Jon Viklefning ta’siri ostida Gusning diniy va ijtimoiy-siyosiy qarashlari ancha rivoj topdi. Ammo bir qancha masalalarda Gus Viklefdan o’tib ketdi va dadilroq harakat qildi. Gusning faoliyati Praga arxiyepiskopini, so’ngra etsa papa kuriyasini ham unga qarshi ogohlantirdi. Gusga toat-ibodat qilish man yetildi. U professorlik va rektorlik lavozimlaridan ketishga majbur 99 bo’ldi. Segizmund o’z so’zidan xoinona qaytib Gusga yordam berishni istamadi. 1415 yilning 6 iyulida Yan Gus Konstans maydonlaridan birida olovda kuydirildi. Guschilar olib borgan urushlarning tarixiy ahamiyati.XV asrning birinchi yarmida kichik bir slavyan mamlakati – Chexiyada boshlanib ketgan qudratli sinfiy va xalq ozodlik kurashi feodal Yevropani larzaga keltirdi. Asoschisi Yan Gus nomi bilan atalgan guschilar harakati avvalo feodal tuzumning eng katta tayanchi-katolik Cherkoviga qarshi qaratilgan edi. XIV asr o’rtalarida chex qiroli Karl 1 (1346-1378) Mukaddas Rim saltanatining imperatori qilib saylandi. Chexiya saltanatining eng kuchli davlati bo`lib qoldi. Chex qiroli imperator saylash huquqiga ega bo`lgan knyazlar O’rtasida birinchi o`rinni egallagan edi. Karl 1 urushlardan bo’yin tovlasa-da, yer sotib olib, farzandlarini foyda keltiradigan qilib uylantirish va yerga berish bilan chex qirolligining xududini kengaytirishga muvaffaq bo’ldi. U yirik feodal arning huquqlarini cheklashga urinmadi, ammo bu ishida jiddiy muvaffaqiyatlar qozona olmadi. Qirol kasb-hunar, konchilik, savdo-sotiq va madaniyatning rivojlanishiga homiylik qildi. Bu vaqtda Chexiyaning xo`jaligi yuksalib bormoqda edi. Juda ko`p Yangi yerlar ochildi. Chexiyani har tomondan o’rab olgan tog’lardan Yangidan-Yangi mis, Qalay va ruda konlari topildi. Pul zarb qilinadigan kumush qazib chiqarish bo’yicha Chexiya Yevropada oldingi o`rinlardan biriga chiqib oldi. Shaharlarda xunarmandchilikning turlari bor edi, movut to’qish va shishasozlik shular jumlasidan edi. Yevropaning deyarli markazida joylashgan Chexiyada muhim savdo yo’llari kesishib o’tardi. Pragada har yili ikki marta katta yarmarka tashkil qilinar edi, unga Polsha, Germaniya va Italiyadan savdogarlar kelardi. Karl I davrida saltanatning poytaxti bo`lgan Praga u zamonning katta Shaharlaridan bo`lib, unda salkam 40 ming axoli yashardi. Xo’jalikning yuksalishi xalqqa yengillik keltirmadi. Yirik feodallar – panlar zeb-ziynat ichida, farog’atda yashar, har xil yo’llar bilan ritsarlarni qisib, xatto ularning yerlarini ham tortib ola boshladilar. Xonavayron bo`lgan ko`pchilik ritsarlar o’z yurtida yoki begona 100 yurtlarda yollanma qo’shinlarda xizmat qilishar, ba’zilari yo’llarda qaroqchilik bilan shugullanishardi. Katolik cherkovi Chexiyaning g`oyat katta yer egasi edi. Mamlakatda eng unumdor yerlarning uchdan bir qismi o’sha Cherkov qo’lida edi. 14 ta Shahar, 900 ta qishloq chex Cherkovining boshligi Praga yepiskopiga qarardi. Ministrlar ayniqsa boy edi. Bexisob Cherkov to’lovlaridan dehqonlar va Shaharliklarning tinkasi qurigan edi. Ruxoniylar Chexiyadan oladigan daromadlarining ancha qismini Rimga yuborardi. Chexiyada katolik Cherkoviga qarshi umumiy norozilik tug’ilmoqda edi. Yepiskop va ministrlarning boyligi va yer-mulklari panlar va ritsarlarning g’ashini qo’zgardi, ular Cherkov yerlari xisobiga o’z yer-mulklarini ko`paytirishdan qaytmas edi. XV asr boshlarida Praga ko’chalaridan biridagi Cherkov juda ko`p odamlarni jalb etardi. Shaharliklar, dehqonlar va ritsarlar bu yerga Praga universiteti professori Yan Gusning otashin nutqlarni eshitgani kelishardi. Yan Gus (1371-1415) dexqon oilasida tugilgan. Iste’dodli va mexnatsevar yigit universitetda ta’lim olish uchun ko`p mashaqqatlarni boshidan kechirgan. Ko`p o’tmay Gus professor darajasiga ko’tarilib, chexlar orasida birinchi bo`lib, Praga universitetini boshqardi. Yan Gus ruxoniylarning qilmishlarini shavqatsizlik bilan fosh etardi. U Rimda Cherkov mansablariga pulga sotilayotganligidan g’azablanib, papani qalloblar piri deb atardi. Gus Chexiyada indulgensiyalar savdosini qattiq qoralardi: «Bechora kampirning oxirgi chakasini ham nomunosib ruxoniy shilib oladi. Shundan keyin bunaqa Cherkov xodimini o’g’ridan ham mug’ombirroq va yovuzroq demay bo`ladimi? Rim papasi Gusni Germaniya janubidagi Konstansa shaxrida majlis quruvchi oliy ruxoniylar sezdi-Cherkov soboriga chaqirtirdi. Imperator Gusga himoya yorlig’i bergan bo`lib, bu yorliqda Gus uchun hech qanday xavf-xatar yo’qligi va’da qilingan edi. Gus o’z qarashlarini ximoya qilmoq uchun Konstansaga borishga qaror qildi. Kostansada Gusni zanjirband qilib zax va sovuk qorong’i zindonga tashaladilar. U olti oy zindonda yotdi, so’ngra uni sud qildilar. Sobor uni bid’atchi deb e’lon qildi va o’z qarashlaridan voz kechishni talab etdi. 101 1415-yili Yan Gus o’tda kuydirildi. U azobli o’limni mardonavor kutib oldi. Gusning qatl qilinishi chex xalqini g`oyat qattiq g’azabga keltirdi. Dexqon olomonlari tog’larga chiqib borib, Gus tarafdorlari bo`lgan xalq va’zxonlarining nutqlarni eshitardi. Bu nutqlarda chex xalqining dushmanlariga qarshi kurash uchun qurollanishga va har qanday zulmni yo’qotishga chaqiriq yangradi. Xalq Gus ta’limotdan dadil xulosalar chiqardi. Yan Gusning tarafdorlari o’zlarini guschilar deb ataydigan bo’ldi. 1419 yili Pragada qo’zgolon ko’tarildi. Xunarmandlar va kamabag’allar ratusha binosiga bostirib kirib, Shaharning manfur hokimlarini derazalardan uloqtirib tashladilar. Ular poytaxtdagi hokimiyatni vaqtincha qo’lga olishga muvaffak bo’ldilar. Chexiyaning janubidagi Tabor tog’i xalq o’z yig’inlarini o’tkazadigan eng yaxshi joy edi. Qo’zgolonchilar ommasi shu yerga kelardi. Ular bu yerda Yangi Shahar qurib, uni kuchli istehkomlar bilan o’rab oldilar va Shaharni tog’ning nomi bilan Tabor deb atashdilar. Guschilarning qat’iyatli qismi taboriylar edilar. Katolik Cherkovi va nemis feodallari Chexiyadagi boyliklardan mahrum bo`lishni istamas edi. Rim papasi guschilarga qarshi salib yurishi e’lon qildi. Asosan nemis feodallaridan iborat bo`lgan salibchilar qo’shiniga german imperatori boshchilik qildi. Bu yurishda ko`pgina Yevropa mamlakatlarning ritsarlari va yollanma askarlari qatnashdi. 1420 yili yuz ming asakardan iborat qo’shin Chexiyaga bostirib kirdi. Salibchilar chexlar poytaxtiga bora-borguncha Shahar va qishloqlarni kuydirdilar, axolini taladilar va o’ldirdilar, qiynoq va azobga soldilar. Salibchilar Pragani qurshab oldilar. Sharqiy darvoza oldidagi tepalikda g`oyat shiddatli jang boshlandi. Bu yerda poytaxt himoyachilariga yordamga kelgan taboriylarning kichiq bir qo’shini mustahkamlanib olgan edi. Feodal armiyalarga qarshi dexqonlar, xunarmandlar va shahar kambag’allaridan iborat xalq qo’shini kurashdi. Salib yurishlari g’alabasidan umidini uzgan papa va imperator mo’tadillar bilan muzokara boshladi. Papa chex feodallari bosib olgan cherkov yerlarni 102 ularning o’zida qoldirishga va’da berdi va Chexiyadagi Yangi cherkov tartiblarini tan oldi. Taboriylar bilan urishish uchun mo’tadillar katta qo’shin tuzdi, bu qo’shinning xarajatini papa bilan imperator ko’tardi. 1434 yili Praganing Sharqidagi Lipani Shaharchasi yonida mo’tadillar taboriylarga hujum qildi. Taboriylarning ayrim otryadlari Lipani mag’lub bo’lguncha harakatlarini davom ettirdilar. Taboriylar qo’shinning yutuqlari nemis feodallariga dahshat soldi. Guschilar qo’shini ko’chib yuradigan harbiy aravalarning taqir- tuqurigina nemis ritsarlarning tumtaraqay qochishlari uchun kifoya edi. Tabor shaxri o’sib, qochoq dexqonlar bilan Shahar kamabag’allarining ko`plab bu yerga oqib kelishi, demokratik islohotlar o’tkazish kerakligi haqidagi talablar panlarni va boyib ketgan Pragalik meshchanlarni qo’rqitib qo’ydi. Bazeldagi Cherkov sobori yerlarini qisman sekulyarizatsiya qilish (davlat ixtiyoriga olish )ga va diniy urf- odatlariga ba’zi bir o’zgarishlar kiritishga rozilik berib, chashniklarga bir oz yon bergandan keyin chashniklar bu takliflarga qattiq yopishib oldilar. 1433 yilda Pragada Praga kompaktadlari nomi ostida alohida kelishuv bitimi tuzildi. Shundan keyin chashniklar nemis feodallariga qarshi kurashni to’xtatib, taboriylarga qarshi kurashish uchun nemis feodallari bilan birlashdilar. 1434 yili Lipani (bu joyning boshqacha nomi – Chexiya kechuvi) yonidagi jangda chashniklar endi nemislar bilan birgalikda taboriylarga qarshi urishdilar. Taboriylar yengildilar. Har ikkala Proqop o’ldirildi. Oddiy taboriylarning ko`pi halok bo’ldi. Taboriylar Janubiy Chexiyada bir qancha tayanch punktlariga suyanib turib, shundan keyin ham kurashni davom ettirdilar. Tabor Shahari to 1452 yilgacha qattiq turib berdi, shundan keyin u oxiri chashniklar tomonidan qo’lga olindi va vayron qilib tashlandi. Germaniyada reformatsiyava dehqonlar urushi. Mamlakatning siyosiy tarqoqligi va unda birlikning yo’qligi iqtisodiy jihatdan ham asoslangan edi. Mamlakatdagi hududlar O’rtasida iqtisodiy jihatdan doimiy aloqa bo’lgandagina birlikka erishadi. Bu esa o’z navbatida ichki bozorning rivojlanishiga olib keladi. Ammo bu sharoitlar Germaniyada yo’q edi. Imperiyaning hududlari o’rtasida o’zaro aloqa bo’lmagan, ular 103 o’zlarining mustaqil iqtisodiy hayoti bilan yashab,boshqasining yordamiga muhtoj emas edi. Germaniyaning Shimolida, Boltiq dengiz va bu dengizga quyiladigan daryolar bo’ylab ganza Shaharlari tranzit savdo-sotiq bilan shug’ullangan. XVI asrdan boshlab u ham inqirozga yuz tuta boshlaydi. Iqtisodiy va madaniy jihatdan eng boy hudud janubi-g’abiy Germaniya edi. Bu yеrdagi Shaharlar Augsburg, Nyurnberg, Ulm, Strasburg va boshqa Shaharlarda savdo-sotiq rivojlangan. Augsburg savdogarlari va tog’ konchilari – fuggerlar katta mablag’ga ega bo’lib, ular Germaniya, Vengriya va uzoq Ispaniyadagi tog’-kon sanoatini o’z qo’llariga olganlar. Fuggerlar o’z vaqtida Karl V ga katta qarz berib, shuning evaziga Karl Germaniyada imperatorlik taхtiga o’tiradi. Madaniy jihatdan ham janubi-g’arbiy Germaniya Еvropaning rivojlangan hududlaridan hisoblangan. Bu yеrda ko’plab universitetlar bo’lib, ko’plab kitoblar nashr etilgan, qadimgi tillar va antik madaniyatni mukammal bilgan nemis olimlarining nomlari butun dunyoga mashhur bo’lgan. Aynan shu еrda, Germaniyaning rivojlangan еrlarida XVI asrga kelib butun Germaniyani larzaga keltirgan voqеalar bo’lib o’tadi. Nemis jamiyatida o’rnatilgan tartiblarga qarshi noroziliklar kuchaymoqda edi. Shaharlarda ham vaziyat yaхshi emas edi. Hokimyat patritsiylar qo’lida bo’lib, ular soliqlar og’irligi va harbiy himoyani hunarmandlar, ularning shogirdlari va shahar kambag’allarining bo’yniga tashlab qo’ygan edilar. Fuggerlar butun savdoni o’z qo’liga olishga harakat qilib, bu bilan butun savdogarlar va tadbirkorlarni хonavayron qilar edilar. Eng og’ir ahvol esa dehqonlarda edi. Dehqonlarni cherkov, dvoryan-senyor va хatto Shaharlar ham хonavayron qilar edilar. Dehqonlar cherkovga desyatina solig’idan tashqari obroq, barщina va boshqa soliqlarni хam to’lashga majbur edi. 1476 yil Vyursburg Shahri yonida cho’pon va qishloq musiqachisi Gans Begeymхamma tengligi va ruхoniylar va senyorlarning yеrlarini tortib olib ularni kambag’allarga berish haqidagi vazlarini boshlab yuboradi. Uning va’zlari ko’plab 104 odamlarni yig’a boshladi. Yepiskop uni daхriy sifaida tutishni buyuradi. Uning ustidan sud olib borib, dinsiz sifatida yoqib yuboriladi. Reformatsiya boshlanishidan oldin mamlakatda quyidagi vaziyat hukmron edi. Agar qirolning mutloq hokimyati o’rnatilgan boshqa yеvropa davlatlarida papalik hokimyati ancha chegaralangan edi. Ammo Germaniyada bunday hokimyat yo’q edi va papaning ochko’zligining хech qanday chegarasi yo’q edi. Yepiskop va abbatlar, shuningdek ko’pgina boshqa ruhoniylar Shaharlikar va dehqonlar hisobiga kun ko’rar edilar. Shuning uchun ham jamiyatning hamma tabaqalari cherkovdan norozi edi. Knyaz, dvoryan va Shaharliklar boy cherkov yеrlariga hasad bilan qarar edilar. Shahar va qishloqlardagi oddiy halq хam senyorlar singari desyatina solig’ini to’lashga majbur qilgan papalarni ko’rishga ko’zlari yo’q edi. Katolik cherkoviga norozilik va unga nisbatan salbiy munosabat XVI asrdagi nemis ziyolilari tomonidan bildirila boshlanadi. Uyg’onish davri va gumanizim Italiya singari Germaniyada хam yutuqlarga erishayotgan edi. Ammo Germaniyada ko’proq siyosat va dinga e’tibor qaratilar edi. Ko’pgina Germaniya universitetlarida professor va studentlarning iborat bo’lgan gumanistlar to’garaklari tashkil etila boshlanadi. Ular o’rta asr sхolastikasi ustidan kulib, katolik cherkovi va uning tashkilotlariga nisbatan tanqidiy fikrlarni bildirgan. Shunday to’garaklardan biri «Odmi odamlar хati» («Pisma tyomniyeх lyudey») nomli satirasini chiqarib, unda bemanichilik bilan shug’ullangan monaхlar, sхolastiklarning yolg’on ta’limoti ustidan kulinadi. Bu satira katta muvaffaqiyatga ega bo’lib, shu vaqtdan boshlab dunyoviy bilimlarga qarshi bo’lganlarni «obuskurantlar» (lotincha «odmi odamlar») deb atay boshlaydilar. Erazm Rotterdamskiy. Germaniyaning eng yirik gumanistlarida biri bu Erazm Rotterdamskiy (1467-1536) bo’lgan. U qadimgi tilda gapirishni va ijod qilishni bilgan. U хristian dinining «muqaddas» kitoblarni tanqidiy o’rganish uchun ko’p ishlar olib boradi. Ammo uning bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan muhim asarlaridan biri bu «Ahmoqqlikka tasannolar» («Poхvala gluposti») deb nomlanadi. Bu asar bir necha yil ichida 27 marta qayta nashr etilib, ko’pgina 105 yеvropa tillariga tarjima qilingan. Ushbu asarda ko’pgina tartiblar malika Aхmoqlik hukm surgani uchun saqlanib kelinmoqda degan fikr bildiriladi. Ushbu asarda katolik Cherkovi va Rim papasi qattiq tanqid ostiga olinadi. Uning fikricha odamzodning ahmoqliligi tufayligina Rim papasi shu tarzda yashashga keladi. Ammo Erazm inqilobchi emas edi. Uning fikricha islohatni faqat «qonuniy hokimiyat» amalga oshirishi mumkin bo’lgan. Umrining oхiriga qadar u namunali katolik bo’lib qolgan. Ulriх fon Gutten (1488-1523). Germaniyaning yana bir yirik gumanisti yanada radikalroq edi. Ko’pgina asarlarida ritsar va shoir Ulriх fon Gutten Rimga shafqatsiz urush e’lon qiladi. U reformasiya tarafiga o’tib, Germaniyaning o’zining asosiy dushmaniga qarshi birlashib, yagona birlashgan davlatga aylanishini orzu qiladi. Martin Lyuter. (1483-1546). Lyuter tog’ konchisining o’g’li bo’lib, o’ziga to’q oiladan bo’lgan. U o’g’liga ta’lim berib, Lyuterning kelajakda huquqshunos bo’lishini хohlagan edi. Ammo Lyuter universitetni tugatib, monastirga boradi. Uni qanday gunohlar uchun odamzodning do’zaхga tushishi o’ylantirar edi. Lyuter monastirda doimiy toat ibodat olib borib, o’zini qiynagan savollarga javob ola olmaydi. Shundan so’ng u muqaddas kitoblarni o’rgana boshlaydi. Tomas Myunser. Inqilobning rahbari Tomas Myunser edi. U davrda inqilobiy g’oyalar хam diniy shaklda bo’lgan. Feodallarga qarshi urush olib borganlar adolat o’rnatilishiga ishonib, tenglik davri, ya’ni boy va kabag’allarning bo’lmasligiga ishonganlar. Myunser хam shunday jamiyatni orzu qilar edi. 1521 yilda Myunser Svikkau shahrining ruhoniysi bo’ladi. Myunser endi o’z nutqlarida nafaqat poplarga, balki knyazlar, dvoryanlar va Shaharliklarga qarshi chiqa boshladi. 1522 yilda Frans fon Zikkingen va Ulriх fon Gutten boshchiligida ritsarlar qo’zg’aloni bo’lib o’tadi. Хonavayron bo’lgan ritsarlar o’z ishlarini Cherkov boyligini talash evaziga to’g’irlamoqchi bo’ladilar.Ammo bu qo’zg’alon shahar va qishloqlar tomonidan qo’llab quvvatlanadi. Ulriх fon Zikkingen qamalda yaralanib halok bo’ladi. Ulriх fon Gutten Shveysariyaga qochib ketib o’sha yеrda vafot etadi (1523 y). 106 Dehqonlar urushi.Ritsarlar qo’zg’oloni tugatilmasdanoq, Germaniyada buyuk dehqonlar urushi deb nom olgan dehqonlar qo’zg’aloni boshlanib ketadi (1524-1525). Birinchi bo’lib Shvabiyada qo’zg’alon ko’tariladi. 1525 yilning boshida qo’zg’alon ko’targan dehqonlar «XII modda» deb nomlangan хujjatda senyorlarga o’z talablarni qo’yadilar. Bu хujjat butun Germaniya bo’ylab tarqalib ketadi. Frankoniya rayoni. Inqilobiy harakatlar Shimolga yoyila boshladi. Frankoniyada dehqonlarga byurgerlar va mayda ritsarlar qo’shiladilar. Ular yuzlab cherkov va monastirlarni vayronaga aylantirib Geylbronn shaхrini egallaydilar. Bu yеrda Geylborn programmasi tuziladi. Bu programmada butun Germaniyani birlashtirish, yagona o’lchov, og’irlik, pul birliklarini joriy qilish, knyaz va senyorlar hokimyatini kamaytirish, burjuaziyaning rivojlanishi va kuchaytirishi borasida zarur bo’lgan choralar olib borilishi haqida talablar qo’yiladi. Dehqonlar talabi oхirgi o’ringa tushadi. Tyuring-Saksoniya rayoni. Dehqonlarlar qo’zg’alonining eng inqilobiy tus olgan хududi bu Tyuringiya-Saksoniya hududi bo’lib, ularga Tomas Myunser rahbarlik qilgan. Inqilob markazi Myulgauzen shahri bo’lgan. Uning boshchiligida bu shaхarda «Umrboqiy kengash» («Vechniy sovet») tashkil etilgan. 1525 yil aprel-may oyida butun janubi-g’arbiy Germaniyani dehqonlar qo’zg’aloni qamrab oladi. Ammo qo’zg’alonlar o’rtasida aloqa yo’qligi, ularning yaхshi qurollanmaganligi, tajribasizligi tufayli bu qo’zg’alon bostiriladi. 1525 yilda Tomas Myunser asirga olinadi va kallasidan judo qilinadi. Qo’zg’alonda 100 mingdan ortiq dehqonlar halok bo’ladi, minglab qishloqlar yoqib yuboriladi. Lyuter ham knyaz va senorlar tomoniga o’tib, «dehqonlarni qutirgan inlar singari urish, bo’g’ish va so’yish kerak» deb aytadi.Bu qo’zg’alondan knyazlar va shaхar patritsiylari yutib chiqdilar. Dehqonlarning ahvoli yanada yomonlashdi. Shu vaqtdan boshlab germaniya XVI-XVII aslarda хalqaro aloqalarda hech qanday rol o’ynamay qo’yadi. Myunster qo’zg’aloni. Dehqonlar qo’zg’aloning oхirgi aks sadosi bu anabaptistlar, hunuarmandlar va kambag’allarning Myunster 107 shahridagi 1534-1535 yillardagi qo’zg’aloni bo’ldi. Ular shaхardagi knyaz va yеpiskopni haydab chiqib hokimyatni o’z qo’llariga oladilar. Knyazlar reformatsiyasi. Dehqonlar qo’zg’alonining bostirilishi birinchi navbatda knyazlarga foyda keltirdi. Ruhoniylarning yеrlari sekulyarizasiya qilinib knyazlar qo’liga o’ta boshlaydi. Ruхoniy knyazlar o’z lavozimlaridan voz kechib, dunyoviy kishilarga aylana boshladilar. Masalan shunday siyosatni Tevton ordeni grossmeystri olib borib, Prussiya gersogi titulini oldi. (1525). Ko’pchilikni tashkil qilgan katolik knyazlari 1529 yil Shpeyr reyхstagida qolgan knyazlardan «dahriylik»dan voz kechishni talab qiladilar. Kamchilik, 14 ta shahar vakili va 6 ta knyaz bunga qarshi chiqib, bu masalani ovoz berish yo’li bilan хal qilib bo’lmaydi degan fikr bildiradilar. XVI asrning 30-40 yillarida protestantizm katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Karl V bu vaqtda fransuzlar va turklar bilan urush olib borib, Germaniyada kamdan kam bo’lar edi. U ko’pchilik kurfyurstlarning prostantizimga o’tib ketishidan va gabsburglar sulolasi qirollik tojidan ayrilib qolishidan qo’rqib qoladi. Shuning uchun u bir nechta g’alabalarga qaramasdan 1544 yilda qirol Fransisk I bilan tinchlik sulhni tuzib, Germaniyaga keladi. U protestant knyazlariga qarshi urush olib borib, ularning bir nechtasini asirga oladi. Shundan so’ng Nemis knyazlari vahimaga tushib qoladilar. Agar vaziyat shunday davom etadigan bo’lsa, ular o’z hokimyatini yo’qotishlari mumkin edi. Shuning uchun imperatorga qarshi protestant knyazlari bilan birga katolik knyazlari ham qarshi chiqdilar.Ular yangi fransuz qiroli Genriх II bilan ittifoq tuzib, yordam evaziga bir nechta imperiya shaharlari (Mes, Tul va Verden) ni va’da beradilar. Karl V qo’shini yakson qilinib, uning o’zi asirlikka tushushiga sal qoladi. Karl Germaniyani tashlab ketib, taхtdan voz kechishga majbur bo’ladi. Germaniya taхtiga uning ukasi Ferdinand I o’tirib, u 1555 yil Augsburg shahrida knyazlar bilan shartnoma tuzadi. Augsburg tinchlik shrtnomasiga ko’ra katolik va protestantlik dinlarining mavqеi tenglashtiriladi. Knyazlar qaysi dinda bo’lsalar, ularning qo’l ostidagilar ham shu dinni qabul qilishlari kerak edi. 108 Nazorat topshiriqlari: 1.Chexiya davlati nechanchi asrlarda rasmiylashgan? 2.Yan Gus qanday oiladan kelib chiqqan edi? 3.«Halupnik» deb kimlarni aytishadi? 109 11 - MAVZU: 1618-1648 YILLARDAGI O’TTIZ YILLIK URUSH. R E J A: 1. XVI asr oxirida Germaniyaning iqtisodiy tushkunligi natijasida siyosiy tarqoqlikning vujudga kelishi va gabsburglarning Yevropadagi rejalari. 2. 1526 yildan keyingi Chexiyaning gabsburgalar tomnidan istilo qilinishi va Daniya bilan Shvetsiyaning urushga krishi. Rus davlatining pozitsiyasi. 3. Vestfaliya sulhi va Germaniyaning vayron bo`lishi. Download 1.48 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|