Kibermakondagi diniy

2. Kiberfatvolar – eng ommabop diniy faoliyat sifatida. 
Darhaqiqat, raqamli texnika va texnologiyalarning imkoniyatlari oshgani 
sari dinlarning, xususan, Islom diniga oid atamalarni an'anaviylikdan 
kibermakonga transformasiyasini ifodalovchi «kiber Islom muhiti», 
«onlayn Islom», «onlayn fatvo», «raqamli fatvo», «kiber fatvo», «kiber 
jihod», «e-jihod» va boshqa shakllari keng iste'foda etilmoqda. 
Tadqiqotimizda mazkur atamalarning aynan «kiber» so‘zi bilan birga 
yuritiladigan shakllarini tanlab oldik. Xususan, «kiber fatvo» va «kiber 
jihod» ko‘rinishida. Zero, mazkur diniy jarayonlarni kibermakonda 
amalga oshiruvchi asosiy vosita kompyuter-media texnikasi bo‘lib, 
kibermakon dunyo kompyuter tarmoqlarining «virtual» umumiy 
majmuidir. Shuningdek, «onlayn fatvo» bo‘lishi uchun mustafti va mufti 
bir vaqtning o‘zida onlayn bo‘lishi yoki onlayn xizmat ko‘rsatish tizimi 
orqali savol yo‘llashi talab etiladi. Fikrimiz tasdig‘i sifatida axborot-
kommunikasiya texnologiyalari izohli lug‘atida keltirilgan ta'rifni 
keltiramiz: «onlayn – foydalanuvchi bilan bevosita o‘zaro aloqada ishlash 
maromi».
Albatta, etuk din olimlarining ma'lum masalalar yuzasidan bergan 
javoblarini Internet orqali tez topishning ijobiy jihatlari ko‘p. Shu bilan 
birga, berilgan elektron javob aynan o‘sha olimga tegishli ekanligini 
hamda Islom aqidalariga zid emasligini tekshirish lozim. Chunki 
individual shaxslar internetni va fatvolardan vosita sifatida foydalanib, o‘z 
mavqelarini orttirishga urinadilar.

---

93 
Bularga misol qilib, 2004 yilda Qarzoviyning ayollarni jihodda 
ishtiroki to‘g‘risidagi onlayn savol-javobi, 2009 yilda Abu Qatoda 
muqaddas jangga va mo‘tadil musulmonlarni hamda Al-qoidaga 
qarshilarni o‘ldirish to‘g‘risidagi onlayn fatvosini keltirishimiz mumkin. 
Fatvo so‘zi Oyatillo Humayniy tomonidan «shaytoniy oyatlar» 
romani muallifi Salmon Rushdiyni o‘ldirishni buyurib chiqargan 
fatvosidan so‘ng global miqyosda qo‘llana boshlangan. 
Fatvo so‘zi – Arabcha so‘z bo‘lib, «futya” (ايتف) tarzida ham 
qo‘llaniladi, uning asl ma'nosi «savol so‘rash» bo‘lib, gohida «javob 
berish» ma'nosini anglatadi. «Fatvo bermoq» fe'li (ىتفأ), «biror narsani 
tushuntirib bermoq» ma'nosini anglatadi. Masalan, biror kishining ko‘rgan 
tushi haqida fatvo berdim deganda, uning ta'birini aytib berish tushuniladi. 
Biror masala haqida fatvo berdim, deyilsa shu savolga javob berilganini 
anglatadi. Istilohda esa, so‘ragan kishiga shar'iy dalil asosida hukmni 
bayon qilishga nisbatan qo‘llaniladi
3
. 
Fatvo berish Nabiy (a.s.) zamonlarida boshlangan bo‘lib, bu ish 
bilan, odatda, shaxsan o‘zlari shug‘ullanganlar. Fatvo masalasida ham, 
qozilik masalasida ham musulmonlarning murojaat qiladigan yagona 
manbai hisoblanganlar. U kishining fatvolari Alloh taolo tomonidan vahiy 
qilingan Rasululloh (a.s.) bilan sahobiylar o‘rtasidagi suhbatlar, odatda, 
savol-javob tarzida bo‘lgan. Rasululloh bilganlariga javob berar, 
bilmaganlariga Alloh taolodan shu savolga javobni bildirishni so‘rar 
edilar.
3
Ал-мавсуъа Ал-фиқҳия. – Визарату-л-авқафи ва-ш-шуъуни-л-исламия. Ж. 32. – Б. 20. ةرازو – .ةيهقفلا ةعوسوملا( 
.ج .ةيملاسلاا نوؤشلاو فاقولأا
23
.ص .
32
)

---

94 
Rasululloh (a.s.)dan so‘ng sahobiylar, ulardan keyin tobeiylar fatvo 
berganlar. Ulamolarning ta'kidlashicha, ilmning omonatdorligi og‘ir 
hisoblanadi. Shu bois, faqihlar doimiy xavf va mas'uliyat xavotiri bilan 
yashagan. Bu holat ularning butun ilmiy faoliyatlarida davom etgan. 
Islomning dastlabki vaqtlarida olimlarning aksariyati fatvo berishdan 
o‘zini olib qochgan. Ular o‘z zamonasining etuk bilimdoni bo‘lsa ham, 
hech qachon «bilmayman» degan so‘zni aytishdan uyalmagan. Ibn Abu 
Ya'lodan rivoyat qilinishicha: «Rasululloh (s.a.v.)ning sahobalaridan 
bo‘lgan bir yuz yigirmata Ansoriyni ko‘rdim, ulardan bir savol so‘ralsa, 
biri ikkinchisiga yuborar edi, shu tariqa savol eng birinchi so‘ralgan 
kishiga qaytib borar, ular bir gap aytmasin yoki biror narsa haqida 
so‘ralmasin, o‘zining do‘sti undan ko‘ra yaxshiroq bilishini aytmoqni 
afzal deb bilar edilar». 
Islom ta'limotiga ko‘ra, o‘zi bilmaydigan masala bo‘yicha yoki 
haqiqatga xilof ravishda fatvo beruvchi kishi Allohning uqubatiga 
yo‘liqishi ta'kidlanadi. Bunga quyidagi oyat dalil bo‘la oladi:
«Alloh nomidan yolg‘on to‘qib, tillaringizga kelgan yolg‘onni 
gapirib: «bu halol, bu harom» deyavermangiz! Chunki Alloh sha'niga 
yolg‘on to‘qiydigan kimsalar sira najot topmagaylar» (Nahl:116). 
Fatvo berish o‘ziga xos ilm bo‘lib, uni amalga oshirishda xotirjamlik 
va yaxshilab fikrlab ko‘rish talab etiladi. Bundan asosiy maqsad, boshqa 
bir muqobil javob turganda to‘g‘ri yo‘l tuta bilish. Javob berishga o‘ch 
bo‘lish sahobalar va ulardan keyingi olimlar tutgan yo‘l emas, balki ular 
ko‘pincha o‘zlaridan bilimliroq deb bilgan kishiga savolni havola 
etardilar. 

---

95 
Islom qoidalariga binoan fatvo berish huquqi faqatgina aqida, fiqh 
ilmida mukammal darajaga etgan, Qur'on tafsirlari va turli ilmlari bilan 
to‘liq yod biluvchi, qolaversa, «muftiy» (fatvo beruvchi) martabasiga ega 
bo‘lgan muayyan shaxslargagina berilishi ma'lum. 
Fatvo masalasidagi muhim jihatlardan yana biri – bugungi kunda 
ommaviy axborot vositalari, Sputnik kanallari orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
fatvo berish amaliyoti avj olmoqda. Bunday vaziyatda fatvo beruvchi 
fatvo so‘rovchining ijtimoiy, ruhiy, moddiy holati to‘g‘risida hech qanday 
ma'lumotga ega bo‘lmay, fatvo berib yuboraveradi. Bu esa, o‘z navbatida, 
bir yoki o‘n kishi emas, balki dunyo bo‘ylab turli mazhabdagi millionlab 
musulmonlar orasida turli anglashilmovchilik va buning oqibatida, 
nizolarning paydo bo‘lishiga zamin yaratadi. Vaholanki, fiqhiy kitoblarda 
qayd etilishicha, muftiy yuksak diniy ilm sohibi bo‘lishi bilan bir qatorda, 
o‘zi yashab turgan zamonning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy vaziyati va 
shundan kelib chiqadigan insonlarning turli muammolarini teran baholay 
olishi kerak. Zero, kishi mujtahid bo‘lmasdan turib muftiylik maqomiga 
erishmaydi. 
Zamonaviy axborot texnologiyalari paydo bo‘lgandan so‘ng mazkur 
masalaning tajdrijiy rivojini alohida o‘rganish talab etdi. Fatvo 
masalasidagi muhim jihatlardan yana biri bu – bugungi kunda ommaviy 
axborot vositalari, orbital sun'iy yo‘ldosh kanallari orqali to‘g‘ridan-
to‘g‘ri fatvo berish amaliyoti avj olmoqda. Fatvo mas'uliyati va undan 
kelib chiqadigan xatarlarning oldini olish maqsadida Misr muftiysi, Shayx
Ali Juma musulmonlarga fatvo berish bo‘yicha yagona markaz tashkil 
etish masalasini ko‘targan. Bu taklif ko‘pgina davlatlarda, jumladan, 
Jiddadagi Islom fiqhi akademiyasi (Saudiya Arabistoni), Hindiston Islom 

---

96 
fiqhi Assambleyasi, Indoneziya Islom markazi va Kuvayt xalqaro 
Vasatiya markazlari tomonidan ijobiy qabul qilingan. «Yagona fatvo 
rejasi»ga ko‘ra Islom ulamolari tortishuviga sabab bo‘layotgan 
masalalarga barham berishda keng miqyosda tadqiqot ishlarini olib borish 
rejalashtirilgan.
So‘nggi yillarda teleefirlar orqali fatvo chiqaruvchilar soni ortgani 
hamda efir vaqtida fatvo beruvchilarga qo‘yilgan shartlarga rioya qilmay 
fatvo berish holatlari ko‘payganini inobatga olib, Misrning al-Azhar 
universiteti va uning tarkibidagi «fatvo uyi» (dar al-ifto) 2017 yilda 
noqonuniy ravishda, teleefir orqali fatvo chiqarishni taqiqlagan. 
Amerikaning katolik universiteti professori jon Anderson 
musulmonlarning kibermakonda namoyon bo‘lishini uch bosqichga 
bo‘lgan.
Birinchi bosqich 1980 yillarda Internet bilan bog‘liq yuqori 
texnologiyalarda faoliyat yuritgan talabalardan boshlangan. Ular o‘sha 
vaqtlardagi diniy matnlarni sharhlovchi zamonaviy texnikalardan farq 
qiluvchi yangi texnologiyada Qur'on oyatlari va hadislarni onlayn 
joylashtirganlar. Onlayn matnlarni musulmon davlatlaridan yuklab 
oluvchilar soni ortib bordi. Talabalarning aksariyati Evropa va Amerika 
universitetlarining musulmon assosiasiyasi a'zolari bo‘lgan hamda 
«Islomni global tushunish»ni amalga oshirishga qiziqishlari katta bo‘lgan.
Kiber Islomning ikkinchi bosqichi 1990 yillarning o‘rtalaridan 
oxirigacha bo‘lgan vaqtni o‘z ichiga qamrab olgan. Bunda o‘sha 
vaqtlardagi xorijiy aloqa kanallariga javob sifatida paydo bo‘lgan. 
Andersonning fikriga ko‘ra, bu bosqichda strategiyalarning rasmiylashuvi 
va radikal faoliyatning ko‘payishi kuzatilgan. 

---

97 
Uchinchi bosqich joriy bosqich bo‘lib, kibermakonda Islom 
mo‘'tadil ravishda, ya'ni hayot va dinning muvofiq kelishida namoyon 
bo‘lmoqda. Bu bosqichda aksariyat veb saytlar faqatgina ta'lim yoki 
ma'lumot beruvchi bo‘libgina qolmay, interfaol shaklga o‘tdi. 
Shuningdek, ko‘p tillarda faoliyat yurituvchi portallar rivojlandi hamda 
mutanosib ravishda mazkur saytlardan foydalanuvchilar soni keskin ortdi.