Kichik lirik janrlar badiiyati

A.Navoiy

T A J N I S – badiiy san’atlardan biri. Lug‘aviy jihatdan jinsdosh, ya’ni shakldosh degan ma’noni anglatadi. Bu nutqda shakli bir xil, ammo ma’nosi har xil so‘zlar yoki so‘zlar turkumini qo‘llash, degani. Ammo bu san’atni oddiygina qilib, omonimlar ishlatish ekan-da, deb hisoblamaslik kerak. Chunki omonimlar – tilde qat’iylashgan shakldosh so‘zlar. Tajnisni yuzaga keltirish uchun esa muallif bir necha so‘zlar ishtirokida ohoriy (original, ya’ni birmartalik) shakldoshliklar yaratishi mumkin. Masalan, ul Oy, u loy, uloy (ulay) so‘z birikmalari tilda o‘zaro omonim emas.
Shoir she’rda bularni shunday qo‘llaydiki, natijada bir gal ul Oy (u Oy), boshqa safar u loy, uchinchi ko‘rinishda esa uloy (ulay) ma’nolarini anglatadi. Shundan ifoda go‘zalligi kelib chiqadi. O‘quvchi yo tinglovchi shuurida ajib bir badiiy zavq paydo bo‘ladi.
Turkiy tillar, jumladan, o‘zbek tili – tajnis yaratish uchun juda katta imkoniyatlarga ega. Hatto, tilimizdagi shu qulaylik adabiyotimizda tajnis ishlatish shart qilib qo‘yilgan alohida, maxsus bir janrning paydo bo‘lishiga olib kelgan.
Tuyuq – shunday janr. Unda qo yaga olingan so‘z yoki so‘zlar turkumi o‘zaro shakldoshlik paydo qilishi shart. Lutfiyning mana bu tuyug‘i qofiyasida tajnis bo‘lib kelgan.
So‘zlarni ko‘rib o‘taylik:


Ko‘ngluma har yonki boqsam, dog‘i bor,
Har necha dardimni desam, dog‘i bor.
Qilcha tanga bori ishqing yor edi,
Bir sori bo‘ldi  roqing, dog‘i bor.

Birinchi misradagi dog‘i bor so‘zlari ko‘ngildagi dog‘ni ko‘zda tutadi. Ikkinchi misrada esa xuddi shu so‘zlar otashi bor degan ma’noni anglatadi. To‘rtinchi misrada bu so‘zlar yana (tag‘in) bor ma’nosida kelgan.

Tajnis qofi yaga olinganda shuning o‘zi qofiya vazifasini o‘taydi. Ya’ni ma’nosi har xil bo‘lgani uchun bu yerda tajnisli so‘zlarning takrorlanishi qofiya o‘rnida qabul qilinadi. Shoir tajnisda aynan bor so‘zi mavjudligidan foydalanib uchinchi, ya’ni qofiyasiz misrada ham ataylab bori so‘zini qo‘llaydi. Zimdan bu kalima bilan qofiyadagi so‘zlar o‘rtasida ham boshqa bir tajnis yuzaga keladi.