Кимевий технологиянинг жараёнлари ва қурилмалари фанидан ўқув қўлланма

Тақризчилар:
 
– Фарғона политехника институти “ЭЭЭ” кафедраси доценти, техника 
фанлари номзоди Қ.Ахунов
– ТАТУ ФФ “Ахборот хавфсизлиги” кафедраси мудири т.ф.н доцент 
О.Х.Қўлдашев
 
 
 
 
 
 

---

4 
КИРИШ 
Кимё саноати корхоналарида турли технологик жараёнлар амалга 
оширилади. Бу жараёнлар давомида хом-ашё ва материалларнинг ички 
структураси, таркиби, агрегат ҳолатлари ўзгаради. Кимёвий технологик
жараёнлар кимёвий реакциялардан ташқари турли физик-кимёвий 
жараёнлардан иборат. Бундай жараёнларга қуйидагилар киради: суюқлик ва
қаттиқ материалларни узатиш, қаттиқ моддаларни майдалаш ва саралаш, 
газларни сиқиш ва узатиш, моддаларни иситиш ва совитиш, суюқликларни
аралаштириш, ҳар хил жинсли аралашмаларни ажратиш, эритмаларни 
буғлатиш, хўл материалларни қуритиш ва бошқалар. Демак, турли кимёвий 
материаллар ва маҳсулотлар (кислоталар, ишқорлар, тузлар, минерал ўғитлар, 
лак-буёқ, полимер ва синтетик материаллар) ишлаб чиқариш технологияси 
умумий қонуниятлар билан ифодаланган бир типдаги физик ва физик-
кимёвий жараёнлардан иборат бўлади. Бу технологик жараёнлар турли ишлаб 
чиқаришларда ишлаш принциплари бир хил бўлган машина ва қурилмаларда
олиб борилади.
Кимё технологиясининг турли тармоқлари учун умумий бўлган жараён 
ва қурилмалар асосий жараёнлар ва қурилмалар деб юритилади. Масалан, 
суюқлик аралашмаларини ажратишда кенг ишлатиладиган хайдаш жараёнини 
кўрамиз. Ҳайдаш жараёни кислород ишлаб чиқаришда суюқ ҳавони ажратиш, 
нитрат кислота ишлаб чиқаришда сув ва нитрат кислотани ажратиш, синтетик 
каучук ишлаб чиқаришда мураккаб органиқ маҳсулотларни ажратиш ва бошқа 
бир қатор ишлаб чиқаришда кенг ишлатилади. Асосий қурилмалар қаторига, 
масалан, тарелкали ва насадкали колонналар киради. Бундай колонналар ёки
қурилмалар ҳайдаш (суюқ аралашмаларни иссиқлик таъсирида ажратиш), 
абсорбциялаш (газ ва буғ аралашмаларидан бирор компонентни суюқликка 
юттириш), экстракциялаш (суюқ аралашмаларни эритувчи ёрдамида 
ажратиш) каби жараёнларни амалга оширишда ишлатилади. 
Кимё саноатининг кўпчилик тармоқларида ишлатиладиган насос ва
компрессорлар, фильтр ва центрифугалар, циклон ва скрубберлар, иссиқлик 
алмаштиргич ва қуриткичлар ва асосий қурилмалар жумласига киради. 

---

5 
«Жараён ва қурилмалар» курсида асосий жараёнларнинг назарияси, ушбу 
жараёнлар амалга ошириладиган машина ва қурилмаларнинг тузилиш 
принциплари ва уларни ҳисоблаш усуллари ўрганилади. Асосий жараёнларнинг
қонуниятларини ўрганиш ва қурилмаларни ҳисоблаш усулларини тузишда 
физика, кимё, физик-кимё, термодинамика, иқтисодиёт каби фанларнинг 
фундаментал қонунлари асос қилиб олинади.
«Жараён ва қурилмалар» курси кимё саноатининг турли тармоқларида 
ишлатиладиган ва ташқи кўринишдан ҳар хил бўлган жараёнлар ва 
қурилмаларнинг ўхшашликларини аниқлашга асосланади. Замонавий катта 
масштабдаги ишлаб чиқариш жараёнларини лойиҳалашда ҳам
фойдаланилади
Ўзлаштирилиши керак бўлган жараён аввал лаборатория шароитида, кичик 
ўлчамдаги қурилмаларда (моделларда) ўрганилади. Сўнгра олинган тадқиқот 
натижалари катта ўлчамдаги саноат қурилмаларига кўчирилади. Шундай
қилиб, кичик системаларда олинган натижалардан катта системаларда 
фойдаланиш қонуниятлари моделлаштириш деб юритилади. Бу фан асосида 
тегишли жараёнларни ҳисоблаш ва тахлил қилиш, уларнинг оптимал
параметрларини топиш, керакли қурилмаларни лойиҳалаш ва уларни
ҳисоблаш мумкин. Ушбу курс машина ва қурилмаларни рационал ишлатиш 
ҳақида маълумот беради ҳамда уларнинг қувватини ошириш усулларини 
ўргатади.