Кимевий технологиянинг жараёнлари ва қурилмалари фанидан ўқув қўлланма

2.8. Гидравлик қаршиликлар 
 
Реал суюқликлар ҳаракатланганда уларнинг гидравлик қаршиликлар 
ҳисоби гидродинамиканинг асосий масалаларидан бири ҳисобланади. 
Напорнинг йўқотилиши h
й
ёки босимнинг йўқотилиши Р
й
ни аниқлашда
энергияни сарфини ҳисоби ва суюқликларнинг аралашишига боғлиқ бўлади. 
Напорнинг йўқотилиши деганда умумий ҳолда ишқаланиш ва механик
қаршилик йиғиндиси тушунилади.
Ишқаланиш қаршилиги - бу реал суюқликлар трубанинг узунлиги бўйлаб 
ҳаракат қилганда содир бўлади. Бу катталикларга суюқликларнинг ҳаракат 

---

44 
режими, гидродинамик шароитлар, энергиянинг йўқотилиши, суюқликлар 
ҳаракати киради. 
Маҳаллий қаршилик - оқим тезлигини йўналиши ўзгарганда ҳосил 
бўлади. Бунга трубага кириш ва чиқиш, сиқилиш ва кенгайиш бурилиш тирсак, 
созлаш қурилмалари (вентиль, кран, задвижка) киради. 
5- расм. Маҳаллий қаршиликлар: 
а - трубанннг бирдан кенгайиши; б - трубанннг бирдан торайиши; в - трубанинг текис 
бурчак остида тўғри бурилиши; г - тўғри бурчак остида трубанинг бирдан бурилиши; д - 
тиқинли кран; е - стандарт вентиль; ж - тўғри вентиль (эгилган шпиндель билан). 
Гидравлик каршиликларни ҳисоблаш катта амалий аҳамиятга эга. 
Йўқотилган - босимни билмасдан насос ва компрессорлар ёрдамида суюқлик ва 
газларни узатиш учун керак бўлган энергия сарфини ҳисоблаш қийин. Трубадан 
суюқлик оқаётганда ички ишқаланиш кучи трубанинг бутун узунлиги бўйича 
мавжуд бўлади. Унинг катталиги суюқликнинг оқиш режимига (ламинар,
турбулент) боғлик. Суюқлик оқимининг ҳаракат йўналиши ва тезлиги ўзгарганда 
у маҳаллий қаршиликларга дуч келади. Трубадаги вентиллар, тирсак, жумрак, 
торайган ҳамда кенгайган қисмлар ва ҳар хил тўсиқлар маҳаллий қаршилик 
дейилади (4.19-расм). Труба ва каналларда ички ишқаланиш ва маҳаллий
қаршилик учун йўқотилган босим Дарси-Вейсбах тенгламаси орқали аниқланади: 
бу ерда 

- ички ишқаланиш коэффициенти; l - труба узунлиги, м; 

- оқимнинг
ўртача тезлиги, м/с; d
2 
- трубанинг эквивалент диаметри, м; 

- суюқликнинг 
зичлиги, кг / м
3
. 

---

45 
Тўғри ва силлиқ трубаларда суюқлик оқими ламинар ҳаракатда бўлса, 
ишқаланиш коэффициенти трубанинг ғадир-будурлигига боғлик бўлмайди ва
қуйидаги тенглик орқали аниқланади: 
(2.57) 
бу ерда А - труба шаклини ҳисобга олувчи коэффициент: думалоқ трубалар учун 
А = 64, квадрат шаклдаги каналлар учун А = 57; Rе - Рейнольдс мезони. 
Гидравлик жиҳатдан силлиқ трубалар учун Rе нинг қиймати 4.10
3 
дан
10
4
гача бўлганда ишқаланиш коэффициентини Блазиус тенгламаси орқали 
аниқлаш мумкин: 
(2.58)
Турбулент оқимда ишқаланиш коэффициентининг катталиги режимга ҳамда 
трубанинг ғадир-будурлигига боғлик. Трубанинг ғадир-будурлиги абсолют 
геометрик ва нисбий ғадир-будурлик билан ҳарактерланади. Труба деворларидаги 
ғадир-будурликлар ўртача баландликларнинг труба узунлиги бўйича ўлчаниши 
абсолют геометрик ғадир-будурлик дейилади. 
Труба деворларидаги ғадир-будурликлар баландлигининг (

) трубанинг 
эквивалент диаметрига (d
э
) нисбати нисбий ғадир-будурлик дейилади ва 

билан 
ифодаланади: 
Турбулент режим учун ишқаланиш коэффициенти х ни топишда қуйидаги 
тенгламадан фойдаланиш мумкин: 
Маҳаллий қаршиликлардаги босимнинг йўқотилиши қуйидаги тенглама 
орқали топилади: 
(2.59) 

---

46 
бу ерда 

мк 
- маҳаллий қаршилик коэффициенти (1-жадвалга қаранг) унинг 
қиймати тажриба йўли билан аниқланади. 
1. - жадвал 
3-расмдаги маҳаллий 
қаршилик тартиби 
Маҳаллий қаршилик тури 
Маҳаллий қаршилик
коэффициенти, 

мқ
1. 
2. 
3. 
4. 
5. 
6. 
Трубага кириш
Трубадан чиқиш 
90
0
га тўғри бурчак остида 
бурилиш 

=90
0 
ли тирсак
Тиқинли кран: 
Бутунлай очиқ 

=20

50
0
Стандарт вентиль