Kimyo-texnologiya

Texnologik sxema bayoni
Ma`lumki, sanoatning turli sohalarida xilma-xil xomashyo va mahsulotlarni qayta ishlashda issiqlik almashinish jarayonlari va ularni amalga oshiruvchi qurilmalar juda keng miqyosda qo‘llaniladi. Jarayonlarni o‘tkazish shartlari va qurilmalarni qillash sohasiga qarab, issiqlik almashinish qurilmalarning tuzilishi turlicha bo‘ladi.
Ishlash prinsipiga qarab issiqlik almashinish qurilmalari sirtiy (rekuperativ), regenerativ va aralashtiruvchi (gradirnya, skrubber, aralashtiruvchi kondensator va xkz.) qurilmalarga bo‘linadi.
Sirtiy issiqlik almashinish qurilmalarida issiqlik eltkichlar devor bilan ajratilgan bo‘lib, ularda bir muhitdan ikkinchisiga issiqlik ushbu devor orqali uzatiladi. Konstruktsiyasiga ko‘ra, sirtiy issiqlik almashinish qurilmalari qobiq - trubali, zmeyevikli, plastinali, spiralsimon, qirrali, g‘ilofli, blok-grafitli va maxsus issiqlik almashinish qurilmalariga bo‘linadi. Regenerativ issiqlik almashinish qurilmalarida bir issiqlik almashinish yuzasi galma-gal issiq va sovuq eltkichlar bilan yuvilib turadi. Agar, issiqlik almashinish yuzasi issiq eltkich bilan yuvilib tursa, muhitning issiqligi hisobiga isiydi, sovuq eltkich bilan yuvilganda esa – o‘z issiqligini beradi. Shunday qilib, issiqlik almashinish yuzasi issiqlik eltkichning issiqligini yig‘ib oladi, so‘ng esa sovuq eltkichga beradi. Aralashtiruvchi issiqlik almashinish qurilmalarida ikkala eltkich bevosita o‘zaro aralashuvi paytida issiqlik almashadi. Issiqlik almashinish turiga ko‘ra qurilmalar isitkich, bug‘latkich, sovutkich va kondensatorlarga ajratiladi.
Bunday issiqlik almashinish qurilmalari sanoatda keng ishlatiladi. Qurilmaning asosiy apparati rektifikatsion kalonnadir. Kalonna silindirsimon shaklda bo‘lib, uning ichiga tarelkalar yoki nasadkalar joylashtirilgan bo‘ladi. Dastlabki aralashma odatda, isitgichda qaynash temperaturasigacha isitiladi. So‘ngra kalonnaning ta’minlovchi tarelka apparatini 2 qismga (yuqori, pastki kalonna) bo‘ladi. Yuqoridagi kalonnada bug‘ning tarkibi yengil uchuvchan komponent bo‘ladi va shu komponent bilan to‘yingan bo‘ladi. Natijada tarkibi toza yengil uchuvchan komponentga yaqin bo‘lgan bug‘lar deflegmatorga beriladi. Pastki kalonnadagi suyuqlik tarkibidan maksimal miqdorda yengil uchuvchan komponentni ajratib olish kerak. Bunda qaynatgichga kirayotgan suyuqlikning tarkibi asosan toza xoldagi qiyin uchuvchan komponentga yaqin bo‘lishi kerak. Shunday qilib, yuqori qismi bug‘ tarkibini oshiruvchi qism yoki yuqorigi kalonna deb ataladi. Kalonnaning pastki qismi esa suyuqlikdan yengil uchuvchan komponentni maksimal darajada ajratuvchi qism yoki pastki kalonna deb ataladi. Kalonnada pastdan yuqoriga qarab bug‘lar xarakat qiladi. Bu bug‘lar kalonnaning pastki qismiga qaynatgich orqali o‘tadi. Qaynatgich odatda kalonnaning tashqarisida yoki uning pastki qismida joylashgan bo‘ladi. Bu issiqlik almashinish apparati yordamida bug‘ning yuqoriga yo‘nalgan oqimini xosil qiladi. Kalonnaning tepasidan pastga qarab suyuqlik xarakat qiladi. Bug‘lar deflegmatorda konpensatsiyaga uchraydi va deflegmator sovuq suv bilan sovitiladi. Xosil bo‘lgan suyuqlik ajratgichda 2 qismga ajraladi. 1-qism: flegma apparatga kalonnaning yuqoridagi tarelkasiga beriladi. Shunday qilib kalonnada suyuq fazaning pastga yo‘nalgan oqimi yuzaga keladi. 2-qism: distilyat sovitilgandan so‘ng yig‘gichga yuboriladi. Deflegmatorda bug‘lar to‘la yoki qisman kondensatsiyaga uchraydi.
Toluol birinchi P. Peltier tomonidan 1835-yilda qarag‘ay qatronini distillashda olingan. 1838-yilda A. Deville tomonidan Kolumbiyadagi Tolu shahridan olib kelingan balzamdan ajratib olingan.
O‘tkir hidli rangsiz harakatchan uchuvchan suyuqlik kuchsiz narkotik ta’sir ko‘rsatadi. Uglevodorodlar, ko‘p spirtlar va efirlar bilan muddatsiz aralashtiriladi va suv bilan aralashmaydi. Yorug‘likning sindirish ko‘rsatkichi 1.4969 da 20 °S yonuvchan, tutunli olov bilan yonadi.
Neftning benzin fraksiyalarini katalitik isloh qilish mahsuloti. Tanlab olish va keyingi rektifikatsiya yo‘li bilan ajratib olinadi.Bundan tashqari, metilsikloxeksan orqali geptanni katalitik dehidrogenlash orqali yaxshi hosildorlikka erishiladi. Toluol benzolga o‘xshash tozalanadi, faqat qo‘llash holatida konsentrlangan sulfat kislota shuni unutmaslik kerakki, toluol benzolga nisbatan oson sulfatlanadi, ya’ni reaksion aralashmaning pastroq temperaturasini (30 °C dan kam) saqlab turish kerak. Toluol suv bilan azeotrop aralashmani ham hosil qiladi[1]. [2] Toluolni benzoldan Friyedel-crafts reaksiyasi bilan olish mumkin:
Benzol, benzoy kislota, nitrotoluollar (shu jumladan trinitrotoluen), tolulenediizosiyanatlar (dinitrotoluen va toluilenediamin orqali), benzilxlorid va boshqa organik moddalar ishlab chiqarish uchun xom ashyo.Bu ko‘plab polimerlar uchun hal qiluvchi va laklar va bo‘yoqlar uchun turli xil savdo hal qiluvchi qismidir. Hal qiluvchi bir qismi hisoblanadi: P-40, P-4, , 646, 647 645, 648. Kimyoviy sintezda erituvchi sifatida ishlatiladi.
Bug‘lar butun teri va nafas olish organlari kirib qaytmas, shu jumladan, asab tizimi (inhibisyonu, vestibulyar apparati buzilishi), zarar olib kelishi mumkin. Shuning uchun toluol va erituvchilar bilan ishlash kerak, bu esa uni yaxshi shamollatiladigan xonada yoki quruqlikda kuchli kauchuk qo‘lqoplarni o‘z ichiga oladi.
Yonuvchan, yuqori yonuvchan suyuqlik. Bug havo aralashmasining portlash konsentratsion chegaralari 1,3-6,7 % ni tashkil etadi. u kuchsiz narkotik ta’sirga ega.
Boshqa manbalarga ko‘ra, (Sanpin, uchuvchan organik erituvchilar bilan ishlashda ehtiyot choralari) — toluen (metilbenzol) — organizmning qon hosil bo‘lish funksiyasiga ta’sir etuvchi o‘ta zaharli zahar, shuningdek, salafiy, benzol hisoblanadi. Gematopoyezdning buzilishi sianoz, gipoksiyada namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, kanserogen ta’sirga ega bo‘lgan toluen modda suiste’mol qilish ham mavjud. Umuman, benzol uglevodorodlar juda zaharli, ularga uzoq muddatli ta’sir qilish Markaziy asab tizimiga, gematopoetik organlarga qaytmas zarar yetkazishi va ensefalopatiya uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishi mumkin.