«kimyoi saodat»

www.ziyouz.com кутубхонаси 
35
quvvatkim, jigardin suvni tortib, masonaga (siydik qopiga) quyar, saqqog‘a 
(suvchiga) o‘xshashdur. Va ul quvvatkim, nazlani uchovdin (ichakdan) chiqarur, 
jorubkash (farrosh)ga o‘xshashdur. Va ul quvvatkim, badanni tahob (xarob) 
qilmoq uchun safro va savdoni ziyoda qilur, iyor mufsidga (fasodchiga) 
o‘xshashdur. Va ul quvvatkim, safro va o‘zga illatni daf qilur, odil umaro (amirlar)ga 
o‘xshashdur. Bu so‘zlar sharhi ham bisyordur. Ammo maqsud ulki, bilg‘aysenki, 
botining olamida chandon muxtalif maxluqotlardurki, hammasi kecha vya kunduz 
sening xizmatingda bo‘larkim, bir soat osoyish olmaslar. 
Ammo sen xobi g‘aflatdadursenki, na bu xizmatkorlarni bilursen va na bu 
xizmatkorlarni berguvchig‘a shukru-sano ado qilursen. Agar kishi bir g‘ulomini bir 
yillik xizmatga bersa, hamma umringda ul kishiga shukr aytib, minnatdorlik 
qilursen. Ammo ul zotkim, chandon ming hunarmand va xizmatkorlarni zohiring 
va botining xizmatiga yuboribdur, bir lahza xizmatingdin g‘ofil bo‘lmaslar, bas, ul 
zotni va ul xizmatkorlarni hech yodingga kelturmassen. Va shukrguzorlik haqqin ado 
qilmassen. 
Bas, bilgilki, zohiriy va botiniy a’zolarning tarkibini bildurgon ilmni ilmi tashrix atarlar. 
Ulug‘ ilmdurkim, xalq aningdin bexabardur. Ul kishikim o‘qibdur, ilmi tibda ustod 
bo‘lmoq uchun o‘qur. Va ilmi tib ham muxtasar ilmdur. 
Agarchandiki ilmi tashrixni bilmog‘ingdin mazhab tarixini bilmoqqa doxil yo‘qtur, 
ammo bu ilmni bilgan kishi Haq subhonahu va taoloning ajoyib va g‘aroyib yaratish 
kudratlarini bilmoq birla uch xosiyat hosil qilur. Avval ulki, bilurkim: bu qolipni bino 
qiluvchi va bu shaxsni ofarida etuvchi (yaratuvchi) andog‘ qodir va barkamoldurkim, hech 
nuqson (ayb, kamchilik) va ojizlik aning qudratiga yo‘l topmas. Har ishni xoxlasa qilur. Va 
hech kori mundin ajibroq ermasdur, bir qatra zotga o‘lgandan keyin tirgizmak (tiriltirmoq) 
chandon osonrokdur.Ikkinchidan, bilurkim: Haq taolo olimi bokamoldurkim, ilmi 
hamma korlarga muhitdur, bu tariqa ajoyib maxluqotlarni mundog‘ purhikmatlari birla 
xalq qilmoq ilmi kamolsiz aslo mumkin emas. 
Uchinchi ulki, hazrati Haq subhonahu va taoloning bandalariga lutfu marhamati va 
inoyatining hech nihoyati yo‘qdurkim, bandalarga lozim nimarsani tamom yaratibdur, 
hech kam qilmabdur. Va ul nimarsalarkim, bo‘lmog‘i zaruriydur, barchasini to‘la-to‘kis ado 
qilibdur. Chunonchi, dil va jigar va o‘zga a’zoi rasolar, qo‘l va oyoq, zabon (til), ko‘z, va ul 
nimarsalarki, bandaning anga hojati tushmas va zarur ham ermas va lekin bu nimarsalar 
bo‘lg‘onidin bandaning ziynati xo‘blugi (go‘zalligi, husndorligi) ziyoda bo‘lur, ani ham ato 
qilibdur. Chunonchi, mo‘yni qoraligi va labning qizilligi va qoshning egriligi va mijjalarning 
(kiprik) tuzlig‘i (to‘g‘riligi). Va mundin o‘zga ham chandon inoyatlari bordur. Va Haq 
taoloning inoyati tanho odamga xos ermasdur, balki anqodin pashshagacha va fildan 
chumoligacha hamma mavjudotga shomildurkim (tegishli), hammasini guno-gun surat va 
rango-rang naqsh birla oroyishlar beribdur. 
Bas, tanning yaratilishi tafsiliga nazar qilmoq Haq subhonahu va taolo ma’rifatining 
kalididur. Shu sababdin bu ilmi sharifdur. Sharofati tabiblar hojati tushgan jihatdin ermas. 
Chunonchi, «She’r» va o‘zga kitoblarda, shoir va musannif (muallif) va hunarmandlarning 
qadri va sha’nini bilursan. Bas, Haqsubhonahu va taoloning ajoyib va g‘aroyib yaratish 
qudratlarini mushohada qilmoq ham hazrati Haq subhonahu va taoloning zoti va azimatini 
tanimoqg‘a bir kalitdur. Bas, badan ilmini bilmoq ham o‘z nafsini tanimoq uchun bir bobdur. 
Va lekin dil ilmini shunga o‘xshatish muxtasardurkim, tan otga o‘xshashdur. Va dil 
suvoriyga o‘xshashdur. Ofarinishdin (yaratilishdin) maqsud suvbriydir va markabni suvor 
uchun xalq qilibdur. Bas, o‘zingni osonlik birla tanigaysenkim, hech nimarsa o‘zingga 
o‘zingdin yaqin ermasdur. Kishikim o‘z nafsini tanimay, o‘zga nimarsalar haqiqatini 
bilmoqni da’vo qilsa, ul gadoyga o‘xshashdurkim, o‘zi yegali non topmagay va da’vo 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
36
qilgaykim, shaharning tamom muflislariga (kambag‘al, bechoralariga) men non 
berurman, deb. Bu nav’ quruq da’vo botil (puchga chiqqan, buzuq, behuda) va ajibdur. 
 
FASL 
Odamiyga ato qilingan dil gavhari bayonida 
 
Vaqtiki, dil gavharining sharofati va ulug‘ligi va azizligini bilding, yana bilg‘ilki, gavhari 
azizni senga kim beribdur va badaningda pinhon qilibdur, bas, bu gavhari noyobni talab 
qilmassen va aningdin g‘ofil bo‘lursen. Bu kamoli xiyonat va ziyonkorlikdur. 
Bas, jaxd qilg‘ilki, dil gavharini istab, dunyo ashg‘olidin (mashg‘ulotidin) forig‘ aylab, ani 
kamolu sharofatiga yetkurgilki, dilning oxiratdagi izzat va sharofati ulki, shodligidur 
beanduh va Bakryidur befano va qudratidur beajz, va ma’rifatidur beshubha. Haq taoloning 
jamolini ko‘rmakdur bekudurat. 
Ammo dilning bu olamdagi sharofati bukim, dilni oxiratda izzat va sharofatini 
topmoqg‘a loyiq va shoyistalik birla tutqaysen. Va garchi bu kunda odamdin noqisroq va 
bechoraroq narsa yo‘qturkim, ochlik va tashnalik, issig‘ va sovuq, g‘am va mehnatning 
asiridur. Har nimarsaiki anga lazzat va rohat yetkurur, ziyonkordur. Va aning manfaati 
ranju mashaqqatidadur. 
Bas, har kishining izzati va sharofati ilm birla va qudrat birla va yo himmat birla va 
yo jamoli va surati birla bo‘lur. Ba’zi odamning ilmiga nazar qilsang andin johilroq kishi 
yo‘qdur. Agar dimog‘ini bir tomiriga xalal yetsa, xataru halokdadur, va aning iloji 
nimadur? Va agar aning quvvati va qudratiga boqsang, andin ojizroq nimarsa 
yo‘qdurkim, agar pashsha va ari nish ursa uyqusiz va beqaror bo‘lur. 
Agar ani himmatiga nazar qilsang, taomidin bir no‘xat chog‘liq narsaga zarar yetsa, 
ranjur bo‘lur. Va agar jamoli va suratiga nazar qilsang mushkuldurkim, ichida bir 
najosat. Agar ikki kun o‘zini yuvmasa badbo‘ylikdin rasvo bo‘lur. 
Hikoyat: Bir kuni shayx Abu Sa’id shogirdlari birla sayr qilib, bir yerga yettilarki, 
halajoydin najosatni ul yerga chiqarib erdi. So‘fiylar burunlarini tutib, yuzlarini 
o‘gurib turdilar. Shayx andak (bir oz) boshlarini solib turib, muridlariga boqib turib, 
aytdilarkim: «Bu najosatning menga degan so‘zlarini eshitdinglarmi?!» Muridlar 
aytdilarki: «Ey, buzrikvorimiz! Anglamaduk». 
Shayx aytdilarki, bu najosat menga aytadurki: «Men tunu kun anvo’ zebu oroyish 
birla oshpaz va baqqollar oldida turar  edim  va  sizlarni  hamyonlaringdagi  dinor  va 
dirhamlaringni berib, meni qo‘lga kelturdinglar. Sizlar birla bir kechadin ziyoda 
hamsuhbat bo‘lolmadimki, bu hOlta keldim. Mening sizlardin qochmog‘im lozimmudur 
va yo sizlar mendan-mu?!» Muridlar bu ishlaridin bisyor xijolat bo‘ldilar. 
Bas, haqiqat mundog‘durki, odam bu olamda bisyor nuqson va ojizlik va 
nokaslikda va aning bozori ro‘zi qiyomatdur. Agar kimyoyi saodatni ko‘nglida tutib 
amal qilsa, hayvonlik martabasidin farishtalik martabasiga yetar. Va agar dunyoga 
ko‘ngil tutsa, qiyomat kuni it va to‘ng‘iz ul kishidin afzaldur. 
Charoki g‘ariblar tufroq bo‘lub, do‘zaxning ranju azobidin emin (amonda, tinch) 
bo‘lurlar. Va gunohkorlar do‘zax azobiga sazovor bo‘lg‘usidur. Chunonchi, sharofat va 
fazilatlaringni taniding, (endi) nuqson va bechoraligingni ham bilgaysenki, o‘zlik 
ma’rifati Haq jalla va a’lo ma’rifatining kalitidur. Bas, o‘zini tanimoqqa bu so‘zlar 
kifoyatdur. Bu kitob muxtasar, mundin ziyoda sharhni ko‘tarmas. 
 
 
 
 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
37
FASL 
Haq subhonahu va taoloni tanimoq bayonida 
 
O’tgan anbiyolar kitoblarida bu qavl masturdirki (yozilgan): 
 
A’rif nafsaka, ta’rif rabbaka. 
 
Axbor va osorlarda kelibdurki: 
 
Man arafa nafsahu, fa qad arafa rabbahu. 
 
Hikmat: Avvalgi arabiyning tarjimasi ulki: tanigil o‘zligingni, tanursen parvardigorni. 
 
Ikkinchi hadisning tarjimasi ulki: inson o‘z nafsini, ruhini tanibdur, parvardigorini 
ham tanigay. 
Bu kalimalar dalildur mungaki, nafsi odamiy oyinaga o‘xshashdurkim, kishilar ul 
oynaga qararlar, haq taoloning jamolini ko‘rmaslar. Bas, Haq taoloni dil 
oyinasida ko‘rish, ikki vajh birla hosil bo‘lur. Avvalgi vajh mushkul va 
po‘shidaroqdur (yashirin) kim, ko‘pchilik kishilar ul vajhni fahm qilolmaslar. Bas, 
kishi fahmiga sig‘magan so‘zni qilmoq savob ermas. 
Ikkinchi sabab buki, hamma xalqning fahm qilmog‘i osondur. Odamiy o‘z zotining 
mavjudligidin Haq subhonahu va taoloning zoti vojibul vujudini tanir va o‘zidagi 
sifatlardin Haq taoloning sifati subutiyya va talbiyalarini bilur. Va o‘z mulki, badaniga 
egalik qilishdan Xudovandi olamning hamma olamg‘a egaligini anglar. Va bu so‘zlarning 
tafsiri ulki, vaqtiki, odamiy o‘z vujudini tanisa, bilurkim, bu olamga kelmasdin ilgari 
otasi pushtida nasiba yo‘q erdi, anda aql va sam’ (quloq) va basar (ko‘z), va fut (oyoq) 
va ustuxon va pay, go‘sht va po‘stdin nasiba yo‘q erdi. Bas, bu ajoyiblar odam vujudida 
o‘zi paydo bo‘ladimi va yo bir kishi paydo qiladimi? 
Bas, bu vaqtdakim darajai kamolda sen bir mo‘y (tuk) - chog‘liq nimarsani 
yaratmoqdan ojizsen. Va ul vaqtkim, bir qatra suv eding, mundin ojizroq eding. 
Bas, nochor o‘z zotingni bu tariqa qodir va tavonoligidin (kuchli, quvvatli) 
parvardigori olamning qudratlarini mushohada qilg‘aysen. Vaqtiki, odam o‘z 
badanida zohiriy va botiniy ajoyiblarig‘a nazar qilsa, olam yaratguvchisining 
qudratlarin bilurkim, bir qatra suvdin odami bokamol va bojamolni chandon 
ajoyib va badoyi’ (go‘zalliklar) birla xalq qilibdur. 
Vaqtiki, odam o‘z sifatlariga, g‘aroyib a’zolarining manfaatlariga boqsa, 
chunonchi: a’zoyi zohiriylari - qo‘l va oyoq, ko‘z va quloq va til. Va a’zoyi botiniy: 
jigar va qorataloq va yurak va mundin o‘zga hammasini ajoyib hikmat va g‘arib 
sifatlar birla ofarida qilibdur. 
Haq taoloning ilmi va qudratlari kamolini bilgilkim, Xudoi taoloning ilmi har narsaga 
qodirdir. Aning ilmidan tashqari hech ilm yo‘qtur. Va agar hamma oqillar jam’ bo‘lib (urinsa) 
odam a’zolarining bir uzvini (bo‘lagini) yarata olmaslar. Haq taolo xalq qilgon suratdin 
ho‘broq (chiroyliroq) yana bir surat taqdir qilmog‘ini fikr va andesha qilsalar, hargiz 
o‘xshata olmaslar. Masalan: tish surati yana bir suratda bo‘lmog‘ini fikr va andesha qilsalar. 
Chunonchi: o‘ttiz ikki adad tishlarning oldingisi sartez (uchli, o‘tkir) va toblig‘dir. Toki taomni 
kesib yegay. Va oziq - jag‘ tish barcha tishlarning ummiyasi (onasi)dur. Toki taomni 
yanchib, tegirmonning shaqildog‘i kabi, taomni yumshatadurg‘on tishlarga yetkurur. 
Tilning ostidagi qut (ozuqa)ga suv sepib xo‘l qilib, yumshoklikka salohiyat paydo qilur. 
Bas, hamma olamning oqillari mundin ho‘broq yana bir suratni tasavvur qilsalar vuqu’ga 
(yuzaga) kelmagi mumkin ermas. Va munga o‘xshash barmoqqim, to‘rti bir suratda va 
ibhoqim (bosh barmoq) bularining qiladurg‘on amali ma’lumdir. To‘rt barmoq uch 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
38
bandlik, bosh barmoqning ikki bandi bordur. Har nimarsani xoxlasa tutar. Mundin bo‘lak ham 
chandon xizmatlar qilur. Va agar hamma uqaloyi olam (oqillar) barmoqlar vasfini yana bir 
tariqada bo‘lmog‘ini xohish qilsalar, masalan, hamma barmoqlarning bir sifatda 
bo‘lmog‘ini va yo uch barmoq bir suratda bo‘lmog‘ini va yo barmoqlar olti bo‘lmog‘i va 
to‘rt bo‘lmog‘i, mundin o‘zga ham bir suratda tasavvur qilsalar, albatta noqis va 
notamom bo‘lg‘usidur. Komili va loyiqi uldurki, Haq subhonahu va taolo xalq qilibdur, bu 
vajh birla, ma’lumdurki, yaratuvchi hamma olamlarga muhitdir. Va hamma mavjudoti olam 
holiga donodur. 
Bas, odam a’zolaridin har birining hojatlarig‘a nazar qilsa, chunonchi, o‘z a’zolari, taom 
va libos, manzil va makon, va mundin o‘zga ham, temir va yogoch va misdin bo‘lg‘on 
asboblar va mundin o‘zga ham chandon nimarsalarni bandalarining hojati uchun Haq 
subhonahu va taolo o‘z lutfi inoyati birla yaratibdur. Bas, bu mazkur bo‘lg‘on so‘zlardin 
banda bilurkim Haq taolo bandalarig‘a mehribondur. Chunonchi, Haq taolo aytibdur: 
 
Sabaqat rahmatiy ala g‘azabi. 
 
 
ya’ni, mening rahmatim g‘azabimdan avval turur. Hazrati payg‘ambar s.a.v. 
aytibdurlarkim Haq taoloning bandalariga shafqati va marhamati sut emadurgon bolaga 
onasining shafqati va marhamatidin ziyodaroqdur. 
Bas, odam zotining kuch-quvvatidin hazrat vojibul vujud qodirligi va barkamolligini bilur. 
Va ajzo va atrofiy tafsilidin Xudovandi olamning ilmi hamma ashyoga muhitligini anglar. Va 
o‘z atrofi manfaatlari va ajoyib hikmatlari vuqufidin (bilish, xabardorlik) Haq taolo qudrat 
kamolini mushohada qilur. Banda o‘ziga nochor lozim bo‘ladurg‘on va yo ziynat uchun muxtoj 
bo‘ladurg‘on nimarsalarni o‘zida mavjud ekanidin Haq taoloning nihoyasiz lutfu 
marhamatlarini bilur. Ushbu vajhdin, o‘zligini tanimoq Haq subhonahu va taolo 
ma’rifatining kalididur. 
 
FASL 
Haq taoloning sifatlarini tanimoq bayonida 
 
Chunonchi, o‘z zotingni tanisang Haq subhonahu va taoloning zoti vojibul vujudini taniysan. 
Va o‘zingni tasdiqing birla Haq subhonahu va taoloning pok va muqaddasligini taniding. Bas, 
hazrati Haq subhonaxu va taoloning tanzih (pokligi) va taqdisi (muqaddasligi) uddirki, ul zot 
inson xayoliga keladurgon narsalardin munazzaxdur (pok, sofdir). Va bir makonga bog‘liq 
emas. Chunonchi, hech joy Haq taoloning tasarrufidin xoli ermasdur. Bas, odam vujudida 
bu nimarsalardin namuna bordur. 
Va ruhning haqiqatikim, bizlar anga Dil ot qo‘ydik, U ham xayoldagi rang, shakl, 
hajmlardan xolidir. Va anga miqtsor va kamiyat (andoza, hisob, adad) yo‘qdur. Va 
qismatni qabul qilmas. Va har nimarsaki, shakli, hajmi, rangi yo‘qdur, miqdori ham 
bo‘lmas. Va aql ham ani tasarruf qilolmas. Va odam faqat avval qo‘zi ko‘rgan narsalarni 
ravshan tasavvur qilur. Alvon ranglar va ashkoldin (shakllardin) bo‘lak nimarsa ko‘z va 
xayolning idrokidin xorijdur. Masalan: kishikim bilmagan nimarsadin savol qilsa, 
ayturkim, falon narsa nechukdur? Nechukdemakning ma’nisi: na shakldur - kattami va 
kichikmi, na rangdadur demak. 
Va ul nimarsaki, bu sifatlar aningda bo‘lmasa chiguna (qanday, qanaqa) deb savol qilmoq 
botildur. Va agar xoqlasakim, chigunalik yo‘l topolmaydurgon nimarsani bilg‘aysen, o‘z 
haqikdtingga qaragilki, ruh haqiqati ma’rifatdadur, qismatni qabul qilmas. Miqdor va kamiyat 
anga yo‘l topmas. 
Agar kishi sendin savol qilsaki, ruh nimadur?, javob uldurkim, hech nimaga o‘xshamas. 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
39
Vaqtiki, o‘zingni bu sifat birla bilding, Haq taolo tanzih va taqtsisi chandon avlodur. Bas, 
odamiylar taajjub qilurkim, mavjudot nechun rangsiz, shaklsiz bo‘lg‘ay? Bovujud o‘zlarida bu 
sifat bo‘lg‘aykim, o‘zlarini tanimaslar. Balki odamiy o‘z badaniga sarhisob bersa, chandon 
nimarsadurki, bechun va bechigunadur. Masalan, ishq dardi va g‘azab va lazzatkim, 
bularning rangi va hajmidan savol qilmoq durust ermas. Balki agar kishi ovozning ta’m va 
bo‘y (hid) haqiqatini bilay desaki, na rangdur va na suratdadur, bilmaslar. Bu vajhdinkim, 
qanday va qanaqa deb so‘raladigan narsalarni fakdt ko‘rmak birla bilsa bo‘lur. Va ul nimarsaki, 
quloq birla bilgali bo‘lur, ko‘zni andin hech nasibasi yo‘qtur. Masalan, ovozni ko‘z birla ko‘rgali 
bo‘lmas. Chunki uning hajmi va shakli yo‘qtur. Chunonchi, surat va rangdin quloqning hech 
nasibasi yo‘qtur. Faqat akl va dil birla bilinadigan hamma hislarni va bilimlarni insondagi besh 
sezgi bilan bilib bo‘lmas. 
Bas, hajm va shakl ul maxsusotga xosdurkim, ko‘z birla ani ko‘rgali bo‘lg‘ay. Va bu 
so‘zlar tahqiqini «Ma’qulot» (Aqliy tushunchalar) otlig‘ kitobimda sharh qildim. Va bu 
kitobimda munchalik sharh kifoyatdur. Bas, maqsud bu mazkurotdin odamiy o‘z zotidagi 
ruhoniy sifatlarni bilg‘ay. Haq taolo zoti vojibul vujudining hajmsiz, shaklsiz, mangu, oliy 
ruhoniyat ekanligini bilgay. 
Chunonchi, jon-ruh mavjuddur, tanning podshohidur. Va har nimarsaki badanning 
ichida, hajmi va shaklini bilgali bo‘ladur - hammasi ruhning mamlakatidur. Munga o‘xshash, 
parvardigori olam hamma olamning podshohidur. O’zi hajmsiz va shaklsiz, Har nimarsaki 
hajm va shakl birla muttasifdur, (sifatlangan) maxsusotga o‘xshashdir. Va har 
nimarsaki, hajmsiz va shaklsizdur, chunonchi, dil va mundin o‘zga hammasi hazrati vojib 
taoloning mamlakati va aning tasarrufidadur. 
Yana bir nav’ izoh bukim, hazrati subhonahu va taoloni hech makonda deb bo‘lmas. 
Masalan: - ruh qo‘lda va yo oyoqtsa, va yo boshda, yo yana bir a’zoda degani bo‘lmas. 
Balki badanning hamma a’zosi qismatni qabul qilur. Va ruh qismatni qabul qilmas. Bas, 
qismatni qabul qilmaydurgon nimarsa qismatni qabul qiladurgon nimarsada barqaror 
bo‘lmog‘i maholdurkim, ul vaqtida ruh ham qismat-pazir (qismatni qabul qiluvchi) bo‘lmog‘i 
lozim kelur. 
Bas, ruh hech bir a’zoga o‘xshamas, va yo‘qolmasdir. Hech a’zo aning tasarrufidin xoli 
ermasdur. Balki hamma badan ruhning farmonidadur. Va ruh hamma badanning 
podshohidur. Chunonchi, hamma olam-Haq taoloning tasarrufidadurkim, Uni hech 
makonda deb bo‘lmas. Bas, ruhning tanzih va taqdisi - pokligi va muqaddasligi ul vaqt 
to‘liq bo‘lurkim, hamma olamlarning xosiyat va asrorlarini bilsa. Bas, ruhning haqiqatini 
bilmoqqa, qudrati va aning xosiyatlarini bayon qilmoqg‘a ruxsat yo‘qtur. Ruhning 
haqiqati munchalik ma’lumdurkim: 
 
Innalloha taolo xalaqa odama ala suratihi. 
 
Ya’ni: Alloh taolo xalq qildi odamni o‘z surati birla. (Bu qaqiqatni ham barcha xalq 
bilmas). 
 
FASL 
Haq subhonahu va taoloning hamma olamlarga podshohligi bayonida 
 
Vaqtiki, Haq taoloning zoti vojibul vujudi va sifati qadimiyligi, vazn, shakl, rang, 
zamon va makondin xoli ekani ma’lum bo‘ldi. Bas, bu ma’rifatning kalidi odam o‘zligini 
tanimog‘ida ekani mazkur bo‘ldi. Haq taoloning hamma olamlarga podshohligi qaysi vajh 
biladur? Va maloikaga - farishtalarga farmon qilmog‘i va maloika unga bo‘ysunmog‘i va 
olam ishlariga maloikalarni muakkil qilmog‘i va osmondin zaminga farmon yetkurmagi 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
40
va osmonda yer va sitoralarni (yulduzlarni) sayr qilmog‘i va rizqlar xazinasining 
ochqusini havola qilmog‘i nechukdur? 
Bu bobda bular haqiqatini bayon qilgumdurkim, Haq taoloning ma’rifatini hosil qilmokda 
ulug‘ xosiyatlar bordur. Muni af’oli ma’rifat derlar. Chunonchi, avvalgi bobni ma’rifat zoti va 
ma’rifat sifati atalur erdi. Bas, ma’rifati af’olning kalidi ham odam o‘zligini tanimog‘idur. 
Vaqtiki, o‘zingni badan mamlakatiga podshohlik va tasarrufingni bilmasang, Haq 
taoloning podshohlik va tasarrufini nechuk bilursan? Avval o‘zingni tanigil va o‘z 
sifatlaringni bilg‘il. Masalan, «Bismilloh»ni bitmakni xohish qilsang, avval inson rag‘bati va 
irodasinda paydo bo‘lur. Va murod bu dildin zohiriy dildurkim, go‘shporai ul sanavbariy 
(yurak) ko‘Qoakning chap tarafidadur. Bas, bu dildan ruh dimog‘iga harakat qilur. 
Hamma quvvat, his-harakatlar muning birladur. Va bu ruhga o‘lim yo‘l topar, hayvondagi 
ruh ushbudir. Odam va hayvon o‘lmagi birla bu ruh ham o‘lar. Bu ruhni hayvoniy ruh 
atarlar. 
Va yana bir ruhkim, bizlar anga dil deb qo‘ydik, hayvonotda ul ruh yo‘qtur. O’lim anga 
hargiz yo‘l topmas. Va bu ruh xudoi azza va jalla ma’rifatining o‘rnidir. Vaqtiki, ruhi 
hayvoniy dimog‘iga yetsa, «Bismilloh» surati dimog‘ni xazinasida quvvat va xayolning 
makonida paydo bo‘lur. Va dimog‘din ta’sir ul paylarga yetarkim, ul paylar - (asab 
tomirlari) odamiyning hamma a’zosida rishtaga o‘xshab tarqab, barmoqlar uchiga 
tutashgan. Bu paylarni oriq kishining bilagida ko‘rgali bo‘lur. Bas, bu paylar jumbushga 
kelib, barmoqlar uchini jumbushga keltirur. Bas, «Bismilloh» suvrati xazinai xayoldagi suratga 
muvofiq qog‘ozda paydo bo‘lur. Bu suvratning qog‘ozda paydo bo‘lmog‘i hissiyotning 
yordami birladur. Xususan, ko‘z birladurkim, to ko‘z nigoron bo‘lmaguncha harf 
yozilmas. 
Bas, bandaning qilur ishining avvalgi rag‘bati va xohishi shudurkim, avval ko‘ngilda 
paydo bo‘lur. Munga o‘xshash, hazrati Haq subhonahu va taoloning sifatlaridin birini iroda 
atarlar. Hamma ishlarning avvali Xudoning irodasi bilandur. Chunonchi, bandaning xohish 
va irodasining asari avval dilda paydo bo‘lur. Andin keyin dilning vositasi birla o‘zga a’zo 
va quvvatlarga yetar.  
Haq taolo irodasining asari avval Arshda paydo bo‘lur. Andin o‘zga joylarga yetar. 
Chunonchi, badanning vujudida jismi latifdurkim, ruhi hayvoniy ot qo‘ydiq, dilning 
tomirlaridin bu asarni dimog‘iga yetkurur. Munga o‘xshash Haq taolo irodasining asarini 
Arshdin Kursiga yetkuradurg‘on javhari latiflar bordurkim, ani farishta atarlar. Va ruhlar 
ham derlar. Va ruhul quddus ham atarlar. Chunonchi, bandaning irodasi asari dildin 
dimog‘ga yetarkim, dimog‘ dilning xazinadoridur. Munga o‘xshash, Haq subhonahu va 
taoloning iroda sifatining asari Arshdin Kursiga yetarkim, Kursi quyida, Arshning 
ostidadur. Chunonchi, badanning qilur fe’lining suvrati dimog‘ xazinasining avvalgi 
tabaqasida paydo bo‘lur. Andin keyin xorijda suvratg‘a kelur. Munga o‘xshash ham 
nimarsaki olamda mavjud bo‘lib, andin keyin ul nimarsa olam ichida mavjud bo‘lur. 
Chunonchi, dimog‘dagi quvvati latif paylarni junbushg‘a keltirur. Munga o‘xshash, Haq 
taoloning Arshu Kursiga muakkal farishtalari bordurkim, osmok va sitoralarni 
(yulduzlarni) junbushga keltirur. Va dimog‘dagi quvvatni, pay va tomirlar vositasi birla 
barmoqlarni harakatga keltirgandek, farishta muakkal kavokib (yulduzlar) vositasi 
va soat robitasi (aloqa) birla olami sifliy chahor tab’ anosirni (to‘rt unsur - suv, tuproq, 
o‘t, havo) harakatga keltirur. Ya’ni harorat, rutubat (ho‘llik) va yubusat (quruqlik) va 
burudat (sovuqlik)dur. 
Chunonchi, qalam siyohni parokanda qilur va jam’ qilur, toki «Bismilloh» suvrati 
qog‘ozda naqsh bog‘lagay. Munga o‘xshash farishtai muakkallar harorat va burudat, 
anosiri arba’ani (to‘rt unsurni) harakatga keltirur. Qog‘oz siyoxni qabul qilg‘onga 
o‘xshash, ansori arba’aning rutubati shaklni qabul qilgusidur. Yubusat, ya’ni qurug‘luq ul 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
41
shaklni saqlag‘uvchmdur. Charoki, agar rutubat bo‘lmasa shakl paydo bo‘lmas. Ag‘ar 
yubusat bo‘lmasa shakl to‘xtamas. Chunonchi, qalam barmoqlar madadidin harakatga 
kelib, o‘z ishini tamom aylab, «Bismilloh» suvrati xazinai xayoldagi naqshga muvofiq 
hislar yordami birla qog‘ozda suvrat bog‘ladi. Munga o‘xshash anosiri arba’adin harorat 
va burudat harakatga kelib, faryshtai muakkallar yordami birla jonzot, o‘simlik, 
balki tamomiy mavjudot suvrati Lavhul mahfuzdagi suvratga muvofiq jahon 
maydonida jilvaga kelur. Chunonchi, bandaning qilur ishlari avval dilda paydo bo‘lur. 
Odam kori dilni orasta qilsa, badan mamlakati tadbirini xo‘bluq birla qilur. Munga 
o‘xshash, hazrati Haq taolo Arshni xalq qilug‘uvchi va Arshga g‘olibdurkim, hamma qudrati 
komilasi birla Arshni barpo aylab, olam mamlakati tadbirini qilg‘uvchidur. 
 
Summastavo ala-l-Arshi yudabbirul-amra. (Yunus, 3).  
 
Ya’ni, hazrati Haq taolo Arshga g‘olibdur. Hamma olam mamlakatining tadbirini 
qilg‘uvchidur. Bilg‘ilki, bu mazkur bo‘lg‘on hammasi haqiqatdurkim, ahli haqiqatga kashfi 
zohir birla ma’lum bo‘libdur. 
Innalloha taolo xalaqa odama ala suvratihi ma’nisini nechuk bilurlar? Haqiqat bilgilki, 
podshohlikni podshohlardin o‘zga kishi bilmas. Va agarchi Haq subhonahu va taolo 
vujuding mamlakatiga dilni podshoh qilmasa, hazrati xudovandi olamning podshohligini 
bilmas erdi. Bas, shukr qilg‘il ul podshohg‘akim, seni xalq qildi va o‘sha vujuding 
mamlakatiga seni podshoh ayladi. 
Bas, dildin senga Arshni muhayyo ayladi. Va dimog‘din Kursi bino ayladi. Va xazinai 
xayoldin Lavhul mahfuz berdi. Ko‘z va quloq va besh hissiyotdin xizmatchilar ato qildi. Va 
qubbai dimog‘ekim, hamma paylar manba’idur, ani osmon va sitoralar o‘rnida karam 
ayladi. Barmoq va qalam, siyohni (dilga) mute’ va musaxxar qildi. Bas, seni yagona Alloh 
bechun va bechigunalik birla ofarida qildi. 
Bularning hammasiga seni podshoh qildi va Haq taolo senga xitob qildiki, zinhor 
o‘zingdin va podshohligingdin g‘ofil bo‘lmag‘ilki, bulardin g‘ofil bo‘lsang, parvardigordin 
g‘ofil bo‘lganingdur. 
 
Fa innalloha taolo xalaqa odama ala suvratihi, a’rif nafsaka yo insonu, ta’rif robbaka. 
 
Va chindin ham Alloh taolo odamni o‘z suvrati birla yaratdi, va ey odam, o‘zingni 
bilgil va rabbingni bilgil!