«kimyoi saodat»

FASL 
Xalloqi olamning farishtalari bayonida 
 
Bas, Tangri odam podshohlig‘i va xalloqi olam podshoxlig‘ini tanimoqni ikki ilmi 
aziymga ishorat qildi. Avvalgi ilm, odam o‘zligini, ruhini tanimog‘idur. Va o‘z a’zolari 
aloqalari kayfiyati va quvvatlari va sifatlari ahvolini bilmak. Bu ilm uzundurkim, bular 
tahqiqi bayoni bu kitobga sig‘mas. (Insonshunoslik ilmi). 
Ikkinchi ilm hazrati xalloqi olam mamlakatining farishtalarga irtiboti (bir-
birlari  oldida  martabasi) va farishtalarning bir-biriga, Arsh va Kursi va 
osmonlarning farishtalariga martabaviy munosabati tafsilidur. Bu ilm 
avvalgidin ham uzoqroqdur. Va maqsud bu ilmlardin ishorat mungaki, , to har 
kishi ziyrak va donodur, bu ilmlarga tasdiq aylab, zabt qilib, Haq subhonahu va 
taoloning azimatini tanig‘ay. Va ul kishi nodondur, hazrati xalloqi olam sifoti 
mutoalasidin g‘ofil va mag‘bun (aldangan) va jamoli bokamoli mushohadasidin 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
42
mahrumlig‘ini o‘zi ham bilmag‘ay. 
Va ul bechorai mahrum tabiiyunlar va munajjimlar olam ishlarini Quyosh va 
yulduzlarga tobe’ deb bilurlar. Bularning misoli mo‘rchaga (mayda chumoli) o‘xsharki, 
qog‘oz uzra yurur va ko‘rarkim, qog‘oz uzra siyoh naqshi paydo bo‘lur. Qalamni ko‘rub 
shod bo‘lub, ayturkim, bu ish haqiqatini bildimki, bu ishni paydo qilg‘uvchi qalamdur. 
Bu tabiiyun (moddaparast) misolidurki, muharrik (harakatlantiruvchi) lardin quyi 
martabadin ziyoda bilmas. Tabiiyun deb ul toifani ayturlarkim, olam ichra mavjud 
bo‘lur ishlarni falakka va dahoga nisbat berurlar. Masalan, yer muzlashini o‘z faslining 
tabiatidan bilurlar. Bas, boshqa chumoli kelur - avvalgidan cho‘ngrogi (kattarog‘i) 
ayturkim, sen g‘alat (xato) qilding, bu ish haqiqatini men rosti birla bildimki, bu 
naqshni paydo qiluvchi qalam ermas, balki naqqosh barmog‘idur, naqsh 
barmoqqa tobe’dur, va musaxxardur. Bu munajjimning misolidur. 
Ayturkim, toboye’ (tabiat) kavokibga (yulduzlarga) musaxxardur. Bu ham g‘alat qilur. 
Bilmaskim, kavokib farishtalarga musaxxardur. Bas, munajjim yulduzdan yuqori 
darajalarga yo‘l topmabdur. Chunonchi: munajjim va tabiiyun orasida olami ajsom 
(jismlar olami) mas’alasida ixtilof bordur. 
Munga o‘xshash ul toifakim, olami arvohga (ruhlar olamiga) yo‘l topibdurlar, ular orasida ham 
chandon ixtilof bordur. To‘laroq ilmni bilgan ulki, olam jismlaridin taraqqiy aylab, olami 
arvohdin andek nasiba topsa (bo‘lgay). Va bu darajadin ziyodaga sa’y va g‘ayrat qilmasa 
(intilmasa) unday kishiga olami arvoh (ruhlar olami)ga yo‘l masduddir (to‘silgandir). 
Bas, olami arvohiykim - olam anvoridur, anda ham bu nav’ mashaqqat va to‘siqlar 
bisyordur. Ba’zi darajasi kavokibga o‘xshash va ba’zi darajasi qamarga (oyga) o‘xshash va ba’zisi 
shamsga o‘xshashdur. Va bu taraqqiy ul kishining me’rojidurki, osmon va farishtalarni anga 
ko‘rsatgan bo‘lg‘aylar. Chunonchi: Haq subhonahu va taolo Ibrohim Xalilulloh haqida xabar 
beribdurki:  
 
Va ka-zolika nuri Ibrohim malakuta as-samovoti za-l-arzi. (An’om, 75). 
 
Ya’ni, Biz Ibrohim diliga nur berib, Yer va osmonlardagi malakut ajoyibotlarini 
ko‘rsatdik. 
Ushbu ma’nidin hazrati rasuli akram s.a.v. xabar beribdurlarkim: 
 
«Chindan ham Haq taolo nurli, yetmish ming hijob ila yashirindurki, uning jamolini ko‘ngil 
ko‘zi bilan kashf etsa bo‘lur». 
 
Bu hadisning sharhini kitobi «Mishkotul anvor» («Nurlar ziyosi»), Sifotul asror» («Sirlar 
sifatlari»)da bayon qildim. Bas, maqsud uldurki, tabiiyun bechora, olam ishini harorat 
va burudatga (issiq va sovuqqa) havola qilibdur. Rost aytibdurkim, agar harorat va 
burudat ilohiy sabablar jumlasidin bo‘lmasa, ilmi tib botil bo‘lur edi. Va lekin ul vajhdin 
xato qilurkim, nazari cheklangan quyi martaba bo‘lgan harorat va burudatni asl bilur. 
Kim yana kimga musaxxarligini bilmas. Haroret va burudat (olami sifliy) eng quyi 
o‘rindagi sabablar jumlasidandur. 
Munajjimki, sitoralarni ilohiy sabablar jumlasidin sanabdur, rostdur, agar mundog‘ bo‘lmasa 
kecha va kunduz barobar bo‘lur edi. Bas, Oftob sitoradurki, olam ravshanligi va issig‘ligi 
aning birladur. Zimiston (qish) va tobiston (yoz) barobar bo‘lur erdikim, yozning issig‘ligi ul 
jihatdindurki, oftob osmonning o‘rtasiga yaqin yurur. Xudovandi Karim osmonni issiq va 
ravshan qilibdur, Zuhalni sovuq va quruq va Zuhrani issiq va ho‘l qilibdur, deb aqida 
qilmoqning musulmonchilikka hech zarari yo‘qtur. 
Bas, munajjim ul sababdin xato qilurki, nujumni (yulduzlarni) asl bilib, olam ishlarini 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
43
anga havola qilibdur. Nujumning (kimga) musaxxarligidin xabar topmabdurkim, 
 
Va ash-Shamsa va-l-Qamara va an-nujuma musaxxxaratin bi amrihi. (A’rof, 54). 
 
Ya’ni, Quyosh, Oy va yulduzlar Haq subhonahu va taoloning amriga tobe’ va 
musaxxardurlar. Musaxxar deb ani ayturmizki, yana birovning farmoni birla ish qilg‘ay. 
Bas, nujum o‘zicha hech bir ish qilolmas, balki farishtalar farmonicha ish qilur. Chunonchi, 
payning amali atrof badanni harakat qildurmoqda, (u) dimog‘dagi quvvatning asaridindur. 
Bas, kavokib (yulduzlar) quyi martabadagi xizmatkorlardandur. 
 
Yulduzlar garchi naqiblar (e’tiborli zotlar) darajasidadur, ammo sifliy olamdadur. Anosiri 
arba’ga o‘xshash quyi martabadagi chokarlardandur. Kotib qo‘lidagi qalamga o‘xshash. 
 
FASL  
Tabiiyunlar ojizligi bayonida 
 
Ba’zi tabiiyunlarni (olamni faqat moddiy deb biluvchilarni) bu vajhdin tushunsa 
bo‘lurkim, hammalari rost ayturlar, va lekin ba’zilari ko‘rmay, ko‘rgan va bilganning da’vosini 
qilurlar. Bas, bularning misoli bir guruh ko‘rlarga o‘xshashdur. Eshitibdurlarki, ularning 
shaqrig‘a fil kelibdur. Bular jam’ bo‘lib kelib, filni qo‘llari birla silab, tanimoqni xohish 
qilib, ba’zisi filning qulog‘ini va ba’zisi oyog‘ini va ba’zisi dandonini (tishini) silab, yonib-
yonib (shoshib-qaytib) qolg‘on ko‘rlarga fildin xabar berg‘aylar. 
Ul kishikim, filning oyog‘ini silabdur, aytibdurkim, fil ustunga o‘xshash narsa ekan. Va 
ulkim, qulog‘ini silabdur, ayturkim, fil gilamga o‘xshash nimarsadur. Bu toifalar hammalari 
rost aytur va ham xato qilurlar. Filni birgina a’zosi birla taniganini gumon qilurlar. Ammo 
ba’zi a’zosidin xabardor, o‘zgasidin xabarsizdurlar. Munga o‘xshash, munajjim va tabiiyun 
ham Hazrati Haq subhonahu va taoloning chokarlaridin ba’zisini tanib, aning saltanat 
va g‘olibligidan taajjub qilib, aytibdurlarkim, podshoh ushbudur. Va ul kishikim, anga rost 
yo‘lni ko‘rsatibdur va hammaning nuqsonini ko‘ribdur, ayturkim, bular yana birovning 
farmonidadur. Va har nimarsakim, boshqaga tobe’ va musaxxardur, xudo emasdur. 
 
FASL 
Olamning tuzilishi bayonida 
 
Kavokib va taboyi’ (tabiat) va falakul kavokibning burjlarikim, taqsim etilgandur o‘n ikki 
qismg‘a. Va Arshkim, bulardin mug‘ayirroqdur (boshg‘acha, g‘aroyibroq), misoli 
podshohning hujrai xosi bo‘lg‘aykim, vazir ul hujrada o‘lturgay. Va bul hujraning atrofida 
ravoqi bo‘lg‘aykim va har toqida ul vazirning bir noibi o‘ltirgay. Va yetti naqibsuvor bu o‘n 
ikki toqining tashqari tarafidin aylangay. Bu naqiblar (rahbarga yaqinlar) vazirning noiblari 
farmonidadur. Va to‘rt piyoda kamonandoz bu yetti naqibdin yiroqroq muntazir 
turarlarki, hazrat podshoxdin nechuk farmon yetkusidur. Va to‘rt kamand - arqonini bu 
to‘rt piyodag‘a beribdurlar, tokim, farmon taqozosi birla ba’zisini podshoh dargohiga tortarlar, 
va ba’zisini yiroq qilurlar. 
Va falakul kavokib - yulduzlar ul hujraning ravoqidur. Va o‘n ikki burj o‘n ikki toqidur. 
Vazirning noiblari nechand farishtadurlar. Bularning rahbari vazirkim, farishtai 
muqarrabdur. Aning darajasidin pastroqdurkim, bularning har biriga bir ilmni, ishni 
topshiribdurlar. Va yetti sayyora yetti suvoriydurkim, naqiblarga o‘xshash hamisha bu toq 
atrofini aylanur va har tokdin bir nav’ farmon ularga yetar. 
Va ul nimarsakim, anosiri arba’a atarlar, chunonchi: suv, otash, havo, tuproq - to‘rt 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
44
chokar piyodadurkim, o‘z vatanlaridin safar qilmaslar. Va to‘rt tab’ekim, chunonchi: harorat 
va burudat - sovuqlik va rutubat - xo‘llik va yubusat likdur. 
To‘rt kamanddurkim, anosiri arba’a qo‘lidadur. Masalan, vaqtiki kimarsaning holi tag‘yir 
topib, dunyodin yuz o‘girib, g‘am va anduh g‘olib, dunyo ne’mati ko‘ngliga noxush kelib, oxirat 
g‘ami anga g‘olib kelsa, tabib ayturkim, bu kasallikni molihuliyo (melanxoliya, xafaqonlik) 
atarlar. Muning iloji aftimun sharbatidur. (Qizil rangdagi giyoh bo‘lib, mazasi taxir achchiq 
bo‘lur. Uning sharbati asab va ruhiy kasalliklarga davo bo‘ladi. - M. M. A. U.) Va tib tabibi 
ayturkim, bu illat qish xavosining quruq tabiatidin bo‘lg‘ay.To bahor bo‘lib,rutubat 
anga g‘olib bo‘lmaguncha mijozi salohg‘a kelmas.Va munajjim ayturkim, bu illat 
savdoning g‘olibligidin va savdo Atoruddin paydo bo‘lur. Vaqtiki, Atorud o‘z yo‘lida 
Mirrixg‘a yaqin bo‘lsa, yaxshi emaski, bu illat paydo bo‘lur. Vaqtikim, Atorud ikki daraja 
sa’dlik martabasiga yetmaguncha bu hol o‘nglanmas.  ; 
Bas, bu toifaning hammasi rost ayturlar va lekin o‘z bilganlarini ayturlar. Va ammo ul 
toifakim, hazrati Haq taolo dargohida saodatli hukm qilibdurlar, bas, ikki naqib dono 
karvonkim, ani Atorud va Mirrix atarlar. Ul kimarsa vaqtiga yetib, piyoda dargohidin havo 
piyodasiga yetkururlaryush, xushk - quruqlik kamandini dimog‘i boshiga tashlab, dunyo 
lazzatlaridin yuz o‘girib g‘am-anduh tozyonasi (qamchi) birla so‘qib (urib) irodat, talab 
jilovi birla yetaklab, hazrati Ilohiyat dargohiga haydarlar. Bas, bu ilmi tib va ilmi tabiat va 
ilmi nujumdan ermasdur. Bas, bu ilmi nubuvvat bahri rashhalaridin (tomchilar)durki, 
hamma atrof mamlakat va hamma ummol (xizmatchilar) naqib va chokarlar Allohga 
tobe’durlar. Bas, donolar bilurkim, Tangri taolo insonni nima uchun yaratibdur va 
xalqni na yerga chorlar va qaysi ishdin man’ qilur? Bas, munajjim, tabib va tabi’yun 
toifasi har so‘zkim, ayturlar, rost ayturlar va lekin hazrati podshoi asror va aning 
sipohsolorlari ahvolidin xabar topmabdurlar. 
Haq taolo bu tariqa balo va bemorlik va savdoi mehnat birla xalqni o‘z dargohiga chorlar. 
Va ayturkim, ul og‘riq ermasdur, balki, lutf, marhamatim kamandidurki, avliyolarimni ul 
kamand birla o‘z dargohimg‘a tortarman. 
 
Innal baloa muakkalun bil - anbiyoi summal amsolu fal amsolu. 
 
Haqiqatan balo muakkaldur payg‘ambarlarga, andin keyin ularga o‘xshashlarga. 
(Ya’ni, azizlarga keluvchi balo, ofatlarni Haq dargohiga chaqiruvchi vakillardur). 
Bas, bularga bemorlik nazari birla qaramagilki, bular ul toifalardindurkim: 
 
Mariztu fa-lam ta’udni, yo Muso! - nidosi bular haqida nozildur. Ya’ni kasal bo‘ldim, 
bas, iyodat qilmading, ey Muso! (Bu yerda: «Kasalni borib ko‘rganingda meni ko‘rgan 
bo‘larding» ma’nosida - qudsiy hadis). 
 
Bas, avvalgi misol odamning o‘z badaniga podshohlig‘i misolidur. Ikkinchi 
misol: Odamning o‘z badanidin o‘zga mamlakatda podshohlig‘i misolidur. Ushbu 
vajhdin bularni bilmak ham hazrati Haq taoloni tanimoq jumlasidandur. Bu 
sababdin ruh ma’rifatining unvonini avvaldin qilduk. 
 
FASL 
«Subhonalloh valhamdu lilloh»ning ma’nosini bilmak bayonida 
 
Bas, vaqti avvaldurki: 
Subhonallohi valhamdu lillohi va lo ilaha illallahu vallohu akbar! - so‘zlarining ma’nosini 
bilgaysenkim, bu to‘rt muxtasar kalimada olam jamlangandir. Haq taoloning (barcha 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
45
illatlardan) pokligini bilsang «Subhonalloh»ni bilganingdur. Vaqtiki, o‘zingni (tabiat 
olamig‘a) podshohliging tafsilidan Haq subhonahu va taoloning podshohligini 
tanidingkim, hamma sabablar va vositalar anga musaxxardur. Va kotib ilgidagi qalam 
misolidur. 
«Alhamdulilloh» ma’nisini bildingkim, Haq taolodin o‘zga ne’mat berguvchi va 
in’om qilguvchi yo‘qtur.  
Bas, Haq taolodin o‘zga hech bir zot hamd va shukr etmoqg‘a loyiq va sazovor ermasdur. 
Va lo iloha illalloh ma’nisini bilganingdan so‘ng «Allohu akbar» ma’nisini bilgaysen. 
Bilg‘ilki, Haq taoloni xalq o‘zlariga qiyos qilmoq birla bilmaslar. «Allohu akbar»ning 
ma’nosi: Alloxdan o‘zga mavjudotni ulug‘roq deb bo‘lmas. 
Charoki, hech mavjudot yo‘qturkim, Haq taologa nisbat qilmoqlik birla filjumla 
ulug‘luk anda (bo‘lsa): Va tabiatdagi hamma mavjudot Haq taolo vujudi nurining 
partavidur (shu’lasidur). Masalan: oftobning nuri oftobdin ulug‘roq degali bo‘lmas. 
Bas, «Allohu akbar»ning ma’nisi uldurkim, odam ahli ani qiyos ahli birla taniyolg‘ay. 
Maozallohkim (bu nido so‘zi bo‘lib, Allohdan panoh so‘rashdir), hazrati Haq 
subhonahu va taoloning tanzih va taqdisi - pok va muqaddasligi odamning tanzih va 
taqdisiga o‘xshash bo‘lmag‘ay. Haq taolo tamomi mavjudotga o‘xshamoqdin munazzah 
- pokdur, odamiyda na e’tibor bo‘lg‘aykim, maozalloh! Haq taoloning podshohligi 
pok va balanddurki, odamiyda sira andoq qadr va sharofat bo‘lmas. 
Hazrati Haq subhonahu va taoloning kamoli va jalolatini tanimoqg‘a odam noqis va 
ajzdur (ojiz), ba’zilar ilm va bashorat birla haqiqatga yo‘l topg‘ay. 
Bas, mazkur bo‘lg‘on so‘zlar misoli anga o‘xsharkim, agar go‘dak bizdin savol 
qilsaki, podshohlik va mamlakat raisi bo‘lmoqning tadbiri, lazzati nechukdur? Javob 
aytamizki, go‘y o‘ynamoq va chavgon surmoqning lazzatiga o‘xshashdur. Charoki, 
go‘dak mundin ziyoda bilmas. Ma’lumdurkim, saltanatning lazzatiga go‘y va 
chavgon o‘ynamoqni lazzati hech munosabati yo‘qtur. Va lekin har ikkisidagi shodlikni 
lazzat degali bo‘ladur. Shodliko‘xshash bo‘lg‘on sababdin saltanat lazzatini filjumla 
go‘dakka anglatqali bo‘lur. 
Bas, munga o‘xshash Haq taoloning kamoli jalolati haqiqatini o‘zidin o‘zga kishi 
bilmas. 
 
FASL 
Odamiyning saodati bandalikda ekanlig‘i bayonida 
 
Hazrati Haq subhonahu va taolo ma’rifatining sharhi uzundurkim, bu kitobi 
muxtasarga sig‘mas. Ma’rifat toliblari ko‘nglida ma’rifatga zavq-ishtiyoq paydo qilmoq 
uchun shu muxtasar kifoyatdir. Odamiyning tamomi saodati Haqtaoloning ma’rifatini 
bilmoq va anga ibodat va bandalik qilmokdur. Sababi ulkim, vaqtiki, odam vafot etsa 
Haq taolodin o‘zga najotkori qolmas. (Allohdin o‘zga madad qiluvchi yo‘q). 
 
Ilayhil marji’u val masiyru. 
 
Ya’ni, qaytib boradurg‘on yer Haq taoloning dargohidur. 
 
Har kishining sevgan joyi o‘z do‘sti va mahbubi huzuridadurkim, do‘stlug‘i 
qancha ziyodadur, saodati andin ziyodaroq bo‘lg‘usidur. Bas, Haq taoloning 
ma’rifatini hosil qilmaguncha va aning zikrini to‘la etmaguncha, Haq taoloning 
muhabbati aning diliga jo bo‘lmas. 
Ma’lumdurkim, agar kishi kimarsani do‘st tutsa, aning zikrini to‘la qilur va zikr 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
46
qilmoq birla do‘stluq ziyoda bo‘lur. Ushbu ma’nodin xabar beribdurlarki: 
 
Avhallohu ila Dovuda ana yadukal - lozimu falzam yadaka. 
 
Ya’ni, vahiy yubordi Alloh taolo Dovud alayhissalomgakim, Sening chora-
rasing (dardinga chora qiluvchi) va panohing mendurmen va hamma koring 
mening birladur. Bir soat mening zikrimdan g‘ofil bo‘lmag‘il. 
 
Bas, zikr ko‘ngilda ul vaqt g‘olib bo‘lurkim, banda toat va ibodatni vazifa bilib, 
mudovamat qilsa va ibodatning lazzati va farog‘ati ul vaqtda hosil bo‘lurkim, 
aloyiq (aloqalar, bordi-keldilar) va mol dunyo lazzatidan va dunyo shahvatidan 
uzilsa, ul vaqtda bu dunyodan ajralgan bo‘lurkim, gunoh va ma’siyatdin qo‘l yig‘sa. 
Bas, ma’siyatdin qo‘l yig‘moqlig‘ firoqi dil hosil qilmoq (ko‘ngilni uzmoq)ning 
sababidur. Toat va ibodat bajo keltirmoqlik Haq taoloning zikrini g‘olib qilur. Bu 
ikkisi Haqtaoloning muhabbatiga sababdurkim, odamiy saodatining mevasi ushbudur. 
Bu ma’nodan falox (najot, yaxshi hol, xayriyat) birla ta’bir qilibdurlar. Ya’ni najot va 
xaloslik Haq taoloning muhabbatidadur. 
Chunonchi, Haq taolo farmon qilibdurkim: 
 
Qad aflaha man tazakka va zakarasma rabbihi fa-salla. 
 
Ya’ni, «Darhaqiqat,(kufru isyondan) pok bo‘lgan va Parvardigorning nomini yod 
etib,ibodat qilganlar najot totusidir.» (A’lo, 14-15). 
 
Bas, hamma a’mol Haq taologa ibodatdan afzal emas. Va bu dunyoning hamma 
lazzatidin qo‘l yig‘moq ravo ermas. Chunki, agar kishi taom yemasa halok bo‘lur. Agar 
mubosharat (er-xotinlik muomalasi) qilmasa, nasli uzulur. Bas, ba’zi lazzatdan qo‘l 
yig‘moq va ba’zisini qabul qilmoq lozimdur. Bas, nafsni had e’tidolida (o‘rta darajada) 
tutmoq kerakkim, ikki holdin xoli bo‘lmas. Va odamiy o‘z aklu his-tuyg‘usi, g‘ayrati birla 
amal qilur. Va yo bir kishidan o‘rganmak birla amal qilur. Charoki, ruhida havo va 
havasning g‘olibligi davom etsa Haqni to‘sib qo‘yur. Har murodeki nafsning xohishidur, 
nafs balosi nohaqni haq va rost suratida ko‘rsatur. Bas, shunday ekan, ixtiyor jilovin havo 
va havasning ilkiga bermag‘aysen. Balki yana bir kishiga topshirgaysenki, xaloyiqning 
barguzidasi (tanlab olingan,mumtoz) anbiyo alayhissalomdur. Bas, Haq taoloning 
hukmlariga bo‘ysunib, o‘ziga aziz tuptaykim, bandaning saodati va qulchiligi ma’nosi 
ushbudir. 
Va har kishi shariat hadlaridan chiqib, o‘z ixtiyori birla amal qilsa, (ya’ni, o‘z 
bilganini qilsa) xatari halokdur. Ushbu ma’nodan Haq taolo xabar beribdurkim: 
 
Va man yataa’dda hududallohi fa-qad zallama nafsahu. (Taloq, 1). 
 
Oyatning tafsiri: kishikim Haq taoloning amri farmonidin chiqibdur, aslida 
o‘ziga zulm qilibdur. 
 
FASL 
Ahli ibohatning g‘alatda ekani bayonida 
 
Ul toifakim, ahli ibohatdur (hamma narsag‘a ruxsat bor deguvchilar) Haq 
taoloning amri-farmonidan chiqibdurlar. Bas, bu toifaning g‘alat (xato) 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
47
qilmog‘i jahliyati vajhidindur. Avvalgi vajh: guruhe johillarkim, Haq taologa 
iymonlari yo‘qtur, Haq taoloni ham zohiran bilmakni talab qilurlar. Va shakl. hajm 
birla Haq taoloni bilolmaslar, inkor qilurlar. Bas, mavjudot ahvolidan deb nujum va tabiat 
bilurlar. Va xayolida odam va hayvonot, balki hamma mavjudot ashkoli ajoyib va hikmathoi 
g‘ariblar birla o‘zicha paydo bo‘lg‘ondur, va hamisha bo‘lg‘usidur, deb faraz qilurlar. Va 
olam tabiiy ravishda,o‘zicha paydo bo‘lur, va yo birovning vositasi birla paydo bo‘lur deb 
aqida qilurlar. Bas, bu toifaning misoli kishiga o‘xsharkim, xushxat kitobni ko‘rib ayturkim, 
bu xat o‘zicha bitilgandur. Kotibi qodir,bu olam (ustozining bitg‘onini inkor qilur). Kishikim 
bu tariqa nobino (ko‘r) bo‘lsa, shaqovatdan (baxtsizlikdan) o‘zgani ko‘rmas. Tabiiyun va 
munnajimning g‘alat qarashlari yuqorida bayon qilindi. 
Ikkinchi vajh: ba’zilar oxiratga munkirdirlar (inkor etuvchi). Ayturlarkim, odam 
hayvonotga o‘xshashdur. Vaqtiki o‘lsa, nobud bo‘lur, anga savob va iqob (azob) bo‘lmas. 
Bas, bu johilliklari o‘zlariga haqoratki, o‘zlarini eshak va mol va giyoh qatorida bilurlar. 
Va ular inson ruhi haqiqatini tanimaslar. Inson ruhi abadiydurkim, hargiz o‘lmas. Va lekin 
badandan ul ruhni olurlar, ani o‘lim atarlar. Bu so‘zlar xaqiqatini to‘rtinchi unvonda bayon 
qilgumdur, inshoalloh taolo. 
Uchinchi vajh: ul toifai johillarkim, Xudoyi taologa va oxiratga imoni za’iflari bordur va 
lekin shariat ma’nosini bilmaslar. Va ayturlarkim: Ibodat va ma’siyat aning dargohida 
barobardur. Bu hollari (rasvoligini) Qur’onda ko‘rmaydilarmu? Haq subhonahu va taolo 
xabar beribdur: 
 
Va man tazakka fa- innamo yatazakka li nafsihi. (Fotir, 18). 
Va man jahada fa innamo yujahidu li nafsihi. (Ankabut, 6). 
 
Oyatlarning tafsiri shulki, kishi gunoxdin o‘zini pok tutsa, o‘z ruhining manfaati uchun o‘zini 
pok tutar.Va kishikim, zolimlar birla jihod qilibdurlar, bas, o‘z ruhining manfaati 
uchun jihod qilibdurlar va kishikim, amali solih qilibdur, bas, o‘z ruhi manfaati uchundur. 
Ya’ni, inson qilg‘on amallarining hosilini qiyomat kuni o‘zi ko‘rgusidur.   
 
Va ba’zilari gumon qilurlarkim, amalni kishi Xudoga qilg‘ay, o‘z ruhiga qilmag‘ay. Bu 
toifaning misoli bemorga o‘xsharkim, parhez tutmas va ayturkim, tabibning farmonini tutgon 
va tutmagonidan tabibga na ziyondur. Bu so‘zi rostdur va lekin parhez tutmag‘oni o‘zining 
halokatiga sabab bo‘lg‘usidurki, tabib sihatlig‘ yo‘lini bemorga ko‘rsatguchidur va anga dalolat 
qilguchidur. Chunonchi, badanning bemorligi bu jahonda halok bo‘lmoqg‘a sababdur. 
Chunonchi, dori yemak va parhez tutmoq badanning sihatligiga, toat qilmoq, ma’rifat hosil 
qilmoq va ma’siyatdin parhez qilmoq dilning salomatligiga sababdur. 
Yavma lo yanfau molun va lo banuna illo man atalloha bi-qalbin salimin. (Shuaro, 88-89). 
 
Ya’ni:U kunda na molu davlat va na bola-chaqa foyda bermas.Magar Alloh huzuriga 
toza dil bilan kelgan kishilargina foyda topurlar. 
 
To‘rtinchi vajh: ahkomi shariatni,shariat hukmlarini bilmaydigan guruhlar ayturlar: 
farmoni shar’iy buldurkim, dilni shahvat va g‘azab va riyodin xoli qilg‘aysen. Bas, bu 
so‘zlar amri maholdur.Odamning bu so‘zlari anga o‘xsharkim, qora kigizni yuvmoq birla 
oq qilg‘aylar. Bu aqmoqlar bilmaslarkim, shariat bu ishga farmon qilmabdur. Balki 
shariatning farmoni budurkim,shahvat va g‘azabni aql ila jilovlab turgay, shariatga va 
aqlga g‘olib qilmag‘ay. Va shariatga sarkashlik qilmag‘ay (bo‘yin tovlamag‘ay). 
Bas, bandaga lozimdurkim, shariatni e’tiborda tutg‘ay. Va gunohi kabiradan parhez 
qilg‘ay, toki gunohi sag‘irani Haq taolo avf qilg‘usidur. Bu ishlar mumkindur, bisyor 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy 
 
 
www.ziyouz.com кутубхонаси 
48
kishilar bu martabaga yetibdurlar. Va hazrati rasuli akram sallollohu alayhi vasallam 
aytibdurlar: Kishikim, anda g‘azab va shahvat bo‘lmasa, er ham, xotun ham ermasdur. Va 
yana aytibdurlar: 
 
Ana basharun ag‘zabu kamo yag‘zabul basharu. Ya’ni, men ham odamman, barcha odamlar 
kabi g‘azablanaman. 
Va Haq taolo xabar beribdur: 
Val-kozimiyna-l-g‘ayza a’fiyna ani-n-nos. 
 
Ya’ni, Haq taolo achchig‘ni yutguchi va xalqning gunohini avf qilguchilarni xush ko‘radi. 
(Oli Imron, 134). 
 
Beshinchi vajh: Ba’zilar Haq taoloning sifatlarini bilmaslar. Ayturlarki: Xudoyi 
taolo karim va rahimdur. Har tariqda bizlarga rahm qilguchidur. Va bilmaslarkim, Haq 
taolo bu olamda bisyor karimdur va shadidul iqobdur. Ya’ni qattig‘ azob qilguchidur. 
Va bilmaslarki, Haq taolo ko‘p bisyor xalqni balo, bemorlik va gurusnalik birla 
tutar. Bilmasmukim, to dehqonchilik va tijorat qilmaguncha mol va dunyo 
topmaslar. Va riyozat birla sa’y-harakat qilmaguncha ilm o‘rganmaslar. Hargiz dunyo 
talabida taqsir qilmaslar va «Xudoi taolo karim va rahimdur, betijorat va beziroat rizq 
ro‘z berguchidur» demaslar. 
Har bandaning rizqi o‘z mehnatiga, sa’y-harakatiga bog‘liq. 
 
Va mo min dobbatin fil-arzi illo alallohi rizquho. 
 
Yerda o‘rmalovchi bir narsa (jonzot) yo‘qki, uning rizqi Alloh zimmasida bo‘lmasa. 
(Hud, 6). 
 
Ro‘yi zaminda Alloh taolodan o‘zga rizq berguchi yo‘qdur. 
«Qur’on»da kelibdurki: 
 
Va an laysa lil-insoni illo mo sa’a. 
 
Ya’ni, inson o‘zi qilgan amaldan boshqa hech narsa topolmaydi. (Najm, 39). 
 
Vaqtiki Haq taoloning karamiga imonlari bo‘lsa, bu olamda nima uchun ziyoda rizq, 
dunyo talab qilurlar? Bas, bu aqidalari shaytonning ta’limidur. 
Oltinchi vajh: ba’zilar o‘zlarining qilgan amallariga mag‘rurdirlar. Ayturlar: 
martabaga yetibdurmizkim, bizlarga ma’siyat va ziyon kor qilmas. Amal va din 
mazhabimiz ikki tog‘ misllikdurkim, bu amallarimiz ma’siyat birla bulg‘angan 
emas. Bas, bu ahmoqlar aksari bu holda bo‘lurkim, agar bir kishi bularning kibr va 
o‘jarligiga zarba bersa, hamma umrida ul kishiga adovat saqlarlar. Va agar tama’ 
qilg‘on bir luqmalarni ular man’ qilsa, ularga jahon tang va tor (qorong‘u) bo‘lur. Va bu 
ablahlar hanuz mardlik kamarin bellariga bog‘lamabdurlar. (Aslida ular kibr havodan 
qutilgani uchun do‘stlariga rahmat aytishlari ravodur). 
Hech bir daraja payg‘ambarlar darajalaridan o‘tmas. Bas, anbiyo alayhimus 
salomlar andak xato va ma’siyatning sababidan zor-zor yig‘lab, uzrg‘a mashg‘ul 
bo‘libdurlar. Va sahrbai rizvonallohi-taolo alayhim ajma’iyn gunohi sag‘ira va kabirdan 
ehtiyot bo‘libdurlar. Bas, bu ahmoklar qaysi dalil birla bilurkim, darajalari payg‘ambar 
alayhissalomning darajalaridan ziyoda bo‘lg‘ay? 

Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy