Kirish 3 I asosiy qism

1.4. Yodning xususiyatlari, ahamiyati va foydalanilishi
Oqova suvlarning tarkibida koʻplab komponentlar bor. Birgina neftni qayta ishlash zavodlarining chiqindi suvlari tarkibida katta miqdorda yod mavjud boʻlib, uni tozalanmasdan tuproqqa singishi atrof-muhit uchun katta zarar.⁶
Tirik mavjudotlar yod miqdoriga muhtoj. Yod oziq-ovqat zanjiriga turli yo’llar bilan qo’shilish orqali inson tanasiga olinadi. Masalan, u gazga aylanish orqali havo va tuproqqa etib boradi va u tuproqdan oziq moddalariga etadi. Dengiz mahsulotlari yodning muhim manbaidir. Tana yod mineralidan foydalangan holda tiroid gormonini ishlab chiqaradi. Inson tanasidagi yodning 60 foizi qalqonsimon bezi gormon ishlab chiqarish sarflandi. Shu tarzda metabolizm saqlanib qoladi. Tiroid gormoni reproduktiv tizimning rivojlanishi va normal ishlashi va bolalar miyasining kamol topishi uchun juda muhimdir. Tiroksin va triodotironin deb nomlangan ikkita gormonni ishlab chiqarishda muhim rol o’ynaydigan yod, kaloriyalarni yoqish orqali organizmning energiya darajasini saqlab turishini tartibga solishga mas’uldir. Bu tanadagi boshqa gormonlar ishlab chiqarishga ham hissa qo’shadi. Immunitet tizimining to’g’ri ishlashi uchun yod kerak.
Yodning ba’zi afzalliklari quyidagicha:
Bu organizmga kaltsiy va fosfordan foydalanishga yordam beradi.
Bu sochlar, tirnoqlar, terilar va suyaklar sog’lig’ini ta’minlaydi.
Yod tanaga oziq-ovqat va energiyadan foydalanishni tartibga solishga yordam beradi.
Antibakterial, antiparazitik, antiviral va saratonga qarshi xususiyatlarga ega.
U fibrokistik ko’krak kasalliklari va tuxumdon ptastatalarini davolashda ishlatiladi.
Radioaktiv yod ba’zi kasalliklar, ayniqsa qalqonsimon bez kasalliklarini tashxislash va davolashda ishlatiladi.⁷
Yod ftorid qo’rg’oshin, simob va ba’zi biologik va kimyoviy toksinlarni yo’q qiladi.
Yod tanqisligi qanday muammolarni keltirib chiqaradi?
Yod tanqisligi tanada jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Yod tanqisligi ko’plab kasalliklar asosida yotadi. Aqliy zaiflikning asosiy sababi yod tanqisligidir. Yod bolalarning o’sishi va rivojlanishi uchun talab qilinadi. Yod tanqisligi terining qurishi, g’ayritabiiy vazn ortishi, doimiy charchoq, ich qotishi, tushkunlik va o’sish buzilishlarining sababi ekanligi isbotlangan.
Taʼkidlash joiz, salomatligimiz uchun muhim sanalgan yodning inson organizmi uchun bir kunlik oʻrtacha meʼyori 100-200 mikrogrammni tashkil qiladi. Uning tanqisligi qalqonsimon bez faoliyati bilan bogʻliq kasalliklarni keltirib chiqaradi. Hozirgi vaqtda dunyoda yod yetishmovchiligi natijasida 1 milliard 600 milliondan ortiq kishi endemik boʻqoq kasalligidan aziyat chekayotganini inobatga olsak, uni ishlab chiqarish hajmini kengaytirish qanchalik zarur ekanini anglash qiyin emas. Qalqonsimon bez gormonlarining asosini tashkil etadigan mazkur mikroelement organizmning oʻsishi, rivojlanishi hamda tanadagi barcha aʼzolarning faoliyati uchun muhimdir.
Yod va tarkibida ushbu element mavjud boʻlgan mahsulotlar yurtimiz aholisi uchun ham muhim ahamiyatga ega. Boisi, mamlakatimiz yod manbai hisoblangan dengiz va okeanlardan uzoqda joylashgan. Bundan tashqari, Markaziy Osiyo hududida havo harorati juda yuqori boʻlishi tuproq tarkibidagi yod moddasining ham bugʻlanib ketishiga sabab boʻladi. Bu esa, oʻz navbatida, yodning oʻsimliklar va oziq-ovqat mahsulotlari orqali odam organizmiga yetarli boʻlgan miqdorda qabul qilinishini cheklaydi. Demak, yod va uning birikmalarini ishlab chiqarish tibbiyot, qolaversa, sanoat talabi boʻlib, ilm-fan oldidagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Sanoat korxonalari oqova suvlari tarkibidan yodni ajratib olish esa ekologiyamiz uchun ham ahamiyatli.
Aholimizning yod va uning birikmalariga boʻlgan yillik oʻrtacha talabi 16 ming tonnani tashkil qiladi. Farmatsevtikada, oziq-ovqat sanoatida, veterinariyada, mineral oʻgʻitlar ishlab chiqarishda, kimyo sanoatida katalizator sifatida, maxsus shisha, yoqilgʻi, sintetik kauchuklar olishda ishlatilishidan maʼlumki, unga talab yuqori, importda alohida oʻrni bor. Holbuki, yurtimizda bu modda zaxiralari yetarlicha. Tarkibida yod boʻlgan yer osti suvlari asosan, Fargʻona, Buxoro-Qarshi va Ustyurt platosi artezian havzalarida mavjud. Shuningdek, Surxondaryo viloyatining artezian havzalarida tarkibida yod boʻlgan 6 ta zaxira aniqlangan. Bular Uchqizil, Xavdak, Kakaydi, Lalmikor, Jayronxona va Eski Termiz gidrotermal hududlaridir. Bunday hududlardan chiqayotgan oqova suvlarning tozalanmasligi tuproq tarkibi va oʻsimliklar olamiga ziyon yetkazadi. Boisi chiqindi suvlarning tarkibida brom, xlor kabi moddalar ham koʻp miqdorda mavjud boʻlib, yod ajratib olish jarayonida suv mazkur moddalardan ham tozalanadi.
Yod boshqa galogenlar kabi ikki atomli molekulalarni hosil qiladi. Yodning -1 zaryadlangan holati “yodid” deb ataladi. Yodid ishqoriy elementlar bilan tuzlar hosil qiladi. Kaliy yodidning mis sulfat bilan reaksiyasi orqali sof yod olinadi. Ko’p elementli birikmalar hosil qilishi mumkin. Suvda oz eriydi va sariq eritma hosil qiladi. Xloroform karbon disulfid va karbon tetraxloridda oson erib, binafsha eritmalar hosil qiladi. Kraxmal bilan to’q ko’k murakkab birikma hosil qiladi. Havodagi kislorod va azot bilan reaksiyaga kirishmaydi.⁸
Ozon bilan reaksiyaga kirishib birikmalar hosil qiladi. Yod pentafluorid xona haroratida ftor bilan reaksiyasi natijasida yod geptafluorid 250 gradusdagi reaksiyasida, yod trifluorid birikmalari esa -45 gradusdagi reaksiyasida hosil bo’ladi. Brom bilan reaksiyasida erish nuqtasi kam bo’lgan beqaror intergalogen birikma hosil bo’ladi. Yodat kislota suv va xlor reaksiyasida va issiq konsentrlangan nitrat kislota reaksiyasida hosil bo’ladi. Issiq ishqoriy eritmalar bilan reaksiyada yodat hosil bo’ladi. Ko’pchilik organik yodidli birikmalar boshqa organik birikmalar olish uchun ishlatiladi.
U asosan tabiatda dengiz suvida erigan yodid sifatida uchraydi. Tuproq, minerallar va dengiz maxsulotlarida yod miqdori ham mavjud. Dengiz o’tlari yodning eng samarali manbai hisoblanadi. Dengiz suvidagi yodni ba’zi usullar bilan tozalash mumkin. Eng keng tarqalgan elementlar orasida 61-o’rinni egallaydi.
U tabiatdagi yagona barqaror izotopdan iborat. Ushbu izotop I-127 g teng. Undan tashqari yana 37 ta izotop mavjud. I-129 izotopi yadro reaksiyalaridan olinadi, kam reaktiv, oz eriydi va yarim yashash davri 15,7 million yil. U turli xil kimyoviy xususiyatlarga ega bo’lgan turli xil ionli shakllarda mavjud bo’lishi mumkin. I-129 izotopi kimyoviy va fizik xususiyatlari jihatidan xlorning Cl-36 izotopiga o’xshaydi. Ushbu izotop osongina biosferaga kirishi mumkin.
Yodning asosiy ishlatilishi tibbiyot, fotosurat va bo’yoq sanoatida qo’llaniladi. Sanoat yo’li bilan dengiz o’tlari kulidan olinadi. Bu ba’zi kimyoviy jarayonlarda yaxshi katalizator hisoblanadi. Radiometrik tanishish uchun yod va ksenon gazidan foydalaniladi. Sun’iy ravishda ishlab chiqarilgan I-131 izotopi tibbiyot sektori uchun juda foydali mahsulotdir. Ushbu izotop qalqonsimon bez saratoni va miya shishi joylarini aniqlash uchun ishlatiladi.
Yod va uning birikmalari ishlatiladigan ba’zi mahsulotlar; turli xil tuzlar, dorilar, oziq-ovqat qo’shimchalari, antiseptiklar, yod damlamasi, dezinfektsiyalovchi vositalar, siyohlar, hayvonot ozuqalari, fotokimyoviy moddalar, LCD polarizator filtrlari, tomografiya va rentgenografiya kimyoviy moddalari va boshqalar.
Yod boshqa galogenlar kabi ikki atomli molekulalarni hosil qiladi. Yodning -1 zaryadlangan holati “yodid” deb ataladi. Yodid ishqoriy elementlar bilan tuzlar hosil qiladi. Kaliy yodidning mis sulfat bilan reaksiyasi orqali sof yod olinadi. Ko’p elementli birikmalar hosil qilishi mumkin. Suvda oz eriydi va sariq eritma hosil qiladi. Xloroform karbon disulfid va karbon tetraxloridda oson erib, binafsha eritmalar hosil qiladi. Kraxmal bilan to’q ko’k murakkab birikma hosil qiladi. Havodagi kislorod va azot bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Ozon bilan reaksiyaga kirishib birikmalar hosil qiladi. Yod pentafluorid xona haroratida ftor bilan reaksiyasi natijasida yod geptafluorid 250 gradusdagi reaksiyasida, yod trifluorid birikmalari esa -45 gradusdagi reaksiyasida hosil bo’ladi. Brom bilan reaksiyasida erish nuqtasi kam bo’lgan beqaror intergalogen birikma hosil bo’ladi. Yodat kislota suv va xlor reaksiyasida va issiq konsentrlangan nitrat kislota reaksiyasida hosil bo’ladi. Issiq ishqoriy eritmalar bilan reaksiyada yodat hosil bo’ladi. Ko’pchilik organik yodidli birikmalar boshqa organik birikmalar olish uchun ishlatiladi.
U asosan tabiatda dengiz suvida erigan yodid sifatida uchraydi. Tuproq, minerallar va dengiz maxsulotlarida yod miqdori ham mavjud. Dengiz o’tlari yodning eng samarali manbai hisoblanadi. Dengiz suvidagi yodni ba’zi usullar bilan tozalash mumkin. Eng keng tarqalgan elementlar orasida 61-o’rinni egallaydi.
U tabiatdagi yagona barqaror izotopdan iborat. Ushbu izotop I-127 g teng. Undan tashqari yana 37 ta izotop mavjud. I-129 izotopi yadro reaksiyalaridan olinadi, kam reaktiv, oz eriydi va yarim yashash davri 15,7 million yil. U turli xil kimyoviy xususiyatlarga ega bo’lgan turli xil ionli shakllarda mavjud bo’lishi mumkin. I-129 izotopi kimyoviy va fizik xususiyatlari jihatidan xlorning Cl-36 izotopiga o’xshaydi. Ushbu izotop osongina biosferaga kirishi mumkin.
Yodning asosiy ishlatilishi tibbiyot, fotosurat va bo’yoq sanoatida qo’llaniladi. Sanoat yo’li bilan dengiz o’tlari kulidan olinadi. Bu ba’zi kimyoviy jarayonlarda yaxshi katalizator hisoblanadi. Radiometrik tanishish uchun yod va ksenon gazidan foydalaniladi. Sun’iy ravishda ishlab chiqarilgan I-131 izotopi tibbiyot sektori uchun juda foydali mahsulotdir. Ushbu izotop qalqonsimon bez saratoni va miya shishi joylarini aniqlash uchun ishlatiladi.
Yod va uning birikmalari ishlatiladigan ba’zi mahsulotlar; turli xil tuzlar, dorilar, oziq-ovqat qo’shimchalari, antiseptiklar, yod damlamasi, dezinfektsiyalovchi vositalar, siyohlar, hayvonot ozuqalari, fotokimyoviy moddalar, LCD polarizator filtrlari, tomografiya va rentgenografiya kimyoviy moddalari va boshqalar.
Yodni professor H.Toʻrayev taklif etayotgan usulda ishlab chiqarish texnologiyasi Fanlar akademiyasining Umumiy va noorganik kimyo instituti va Termiz davlat universitetida maqbul texnologik tajribalar olib borilgan. Xavdag hududida yer osti shoʻr suvlaridan yodni ajratish uchun havo-desorbsiya qurilmasi sinovdan oʻtkazilganda, bajarilgan nazariy hisoblashlar va tajriba tadqiqotlar toʻgʻri va ishonchli ekani tasdiqlangan.
Loyihaning iqtisodiy ahamiyati ham salmoqlidir. 1 kilogramm kristall holatidagi yodning narxi oʻrtacha 349 ming soʻmni tashkil qiladi. Mahalliy ishlab chiqarishda esa uning oʻrtacha narxi 114 ming 440 soʻmga tushadi. Bu holda 1 kilogramm yod ishlab chiqarishdan olinadigan sof foyda 234 ming 560 soʻmga boradi.
Mazkur loyiha asosida yod va uning birikmalarini ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyilsa, respublikamizning yodga boʻlgan ehtiyoji oʻrtacha 40 foiz qoplanadi, bu esa import oʻrnini bosish imkonini beradi. Uch yil ichida esa yodni eksport qilish darajasiga erishish mumkin. Bugungi kunda boʻqoq kasalligining ortib borayotganini eʼtiborga olsak, uni davolash va oldini olishda ham ushbu mikrounsurni ishlab chiqarishning samarasi katta. Qolaversa, yer osti shoʻr suvlaridan yod ajratib olish Xavdag konidan chiqayotgan yodo-bromli chiqindi suvdan oʻrinli va maqsadli foydalanilishi bilan ham ahamiyatli.
Yod tananing faoliyatini qo'llab-quvvatlovchi elementlardan biri hisoblanadi. Yodning ortiqcha va etishmasligi ham sog'liq uchun xavflidir. Element qalqonsimon bezning to'g'ri ishlashiga va butun tananing aqliy va jismoniy holatiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. ⁹
Yod pentafluorid xona haroratida ftor bilan reaksiyasi natijasida yod geptafluorid 250 gradusdagi reaksiyasida, yod trifluorid birikmalari esa -45 gradusdagi reaksiyasida hosil bo’ladi. Brom bilan reaksiyasida erish nuqtasi kam bo’lgan beqaror intergalogen birikma hosil bo’ladi. Yodat kislota suv va xlor reaksiyasida va issiq konsentrlangan nitrat kislota reaksiyasida hosil bo’ladi. Issiq ishqoriy eritmalar bilan reaksiyada yodat hosil bo’ladi. Ko’pchilik organik yodidli birikmalar boshqa organik birikmalar olish uchun ishlatiladi.
U asosan tabiatda dengiz suvida erigan yodid sifatida uchraydi. Tuproq, minerallar va dengiz maxsulotlarida yod miqdori ham mavjud. Dengiz o’tlari yodning eng samarali manbai hisoblanadi. Dengiz suvidagi yodni ba’zi usullar bilan tozalash mumkin. Eng keng tarqalgan elementlar orasida 61-o’rinni egallaydi.
U tabiatdagi yagona barqaror izotopdan iborat. Ushbu izotop I-127 g teng. Undan tashqari yana 37 ta izotop mavjud. I-129 izotopi yadro reaksiyalaridan olinadi, kam reaktiv, oz eriydi va yarim yashash davri 15,7 million yil. U turli xil kimyoviy xususiyatlarga ega bo’lgan turli xil ionli shakllarda mavjud bo’lishi mumkin. I-129 izotopi kimyoviy va fizik xususiyatlari jihatidan xlorning Cl-36 izotopiga o’xshaydi. Ushbu izotop osongina biosferaga kirishi mumkin.
Yodning asosiy ishlatilishi tibbiyot, fotosurat va bo’yoq sanoatida qo’llaniladi. Sanoat yo’li bilan dengiz o’tlari kulidan olinadi. Bu ba’zi kimyoviy jarayonlarda yaxshi katalizator hisoblanadi. Radiometrik tanishish uchun yod va ksenon gazidan foydalaniladi. Sun’iy ravishda ishlab chiqarilgan I-131 izotopi tibbiyot sektori uchun juda foydali mahsulotdir. Ushbu izotop qalqonsimon bez saratoni va miya shishi joylarini aniqlash uchun ishlatiladi.
Yod va uning birikmalari ishlatiladigan ba’zi mahsulotlar; turli xil tuzlar, dorilar, oziq-ovqat qo’shimchalari, antiseptiklar, yod damlamasi, dezinfektsiyalovchi vositalar, siyohlar, hayvonot ozuqalari, fotokimyoviy moddalar, LCD polarizator filtrlari, tomografiya va rentgenografiya kimyoviy moddalari va boshqalar.
Yod tabiatdagi mikroelementlardan biri sifatida ishlaydi. U havo, tirik organizmlar va tuproqning bir qismidir. Yod o'n ettinchi guruhning kimyoviy elementi bo'lib, halogenlar deb ataladi. Uning nomi yunon tilidan olingan - joeidestarjimada binafsha rang degan ma'noni anglatadi.
Yodning eng katta manbai dengiz suvi va baliq, qisqichbaqasimonlar va suv o'tlari kabi okean va dengiz mahsulotlarining barcha mahsulotlaridir. Yod sho'r suvlarda ham mavjud va Chilidagi Chili selitrasi deb ataladigan natriy nitrat konlari bilan birga keladi. Siz uni, masalan, nafas olish va vannalar uchun sho'r suvda topishingiz mumkin.
Yod 1812 yilda frantsuz kimyogari Bernard Kurtua tomonidan kashf etilgan va keyin Nikolas Klement va Charlz Desormes tomonidan tasdiqlangan. 1813 yilda yod Jozef Loud Gey-Lyusak tomonidan sinovdan o'tkazildi. O'sha paytda uning xossalari tekshirilib, bugungi kunda ham faoliyat yurituvchi nom berildi.
Tabiatda yod qattiq holatda, ko'k-qora kristalli modda sifatida uchraydi. Bu element qizdirilganda sublimatsiya jarayonidan o'tadi, bu esa xarakterli o'tkir hidli binafsha rangli bug'larga olib keladi. Yod bug'lari salqin sirtda osongina qotib qolishi mumkin - keyin resublimatsiya jarayoni sodir bo'ladi.
Yod - suvda yomon eriydigan, ammo kaliy yodidning suvli eritmasida yaxshi eriydigan element.
Tanadagi yod miqdori 20 dan 50 mkg gacha, shundan deyarli 75 foizini tashkil qiladi. qalqonsimon bezda joylashgan. Voyaga etgan odam uchun ushbu elementga kunlik ehtiyoj 150 dan 300 mkg gacha. Yod qalqonsimon bez gormonlari, ya'ni tiroksin (T4) va triiodotironin (T3) ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan elementdir. Buyraklar, yurak, mushaklar, gipofiz bezi va butun asab tizimining to'g'ri rivojlanishi qondagi ushbu gormonlar kontsentratsiyasiga bog'liq.
Qalqonsimon bez gormonlari tanadagi hujayralar o'sishi va etukligi jarayoni uchun javobgardir. Ular metabolizmni rag'batlantiradi, shu jumladan oqsil sintezini oshiradi. Tiroksin energiya ishlab chiqarishda va hujayrali nafas olish jarayonida ham ishtirok etadi va normal tana haroratini saqlashni qo'llab-quvvatlaydi.
Qondagi yod odatda buyraklar orqali, qisman najas bilan va nafas chiqarilgan havo orqali chiqariladi. Siydik bilan chiqariladigan yod tananing juda to'yinganligini anglatadi.
Yod miqdori yuqori bo'lgan oziq-ovqat mahsulotlariga asosan dengiz baliqlari, suv o'tlari, dengiz mahsulotlari va dengiz qirg'oqlari yaqinida o'sadigan o'simliklar kiradi. Don, meva va sabzavotlar yoki ichimlik suvidagi yod miqdori tuproq va suvda ushbu elementning mavjudligiga bog'liq. Bundan farqli o'laroq, sut mahsulotlarining yod miqdori uning sigirlar tomonidan iste'mol qilinadigan ozuqada mavjudligiga bog'liq.
Polsha engil va o'rtacha yod tanqisligi doimo qayd etilgan hududda joylashgan, shuning uchun mamlakatimiz eski qit'ada osh tuzini yodlashning majburiy modelini joriy etgan yagona davlatdir.
1997 yilda qonun uy xo'jaliklarida 10 dan 30 mg KL / kg gacha bo'lgan miqdorda foydalanish uchun mo'ljallangan tuzni yodlash majburiyatini kiritdi. Tuzni yodlash sohasidagi profilaktika, shuningdek, 10 mkg KI / 100 ml dozada chaqaloq formulasi va homilador va emizikli ayollar uchun parhez qo'shimchalariga ham tegishli.
Yodni tanaga etkazib berish uchun siz nafas olish va vannalar uchun sho'r suvga ham erishishingiz mumkin.
Yod tanqisligi ko'lami va ta'siri tufayli global sog'liqni saqlash muammosi sifatida tan olingan. Bu muammo 2 milliardga yaqin odamni qamrab oladi va Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti tomonidan butun aholi salomatligiga ta'sir qiluvchi asosiy omillardan biri sifatida e'tirof etilgan. Evropa yod tanqisligidan aziyat chekadigan aholi soni bo'yicha birinchi o'rinda turadi.
Yod tanqisligining asosiy belgilari eng keng tarqalgan: energiya etishmasligi, charchoq, vazn ortishi va kun bo'yi bizga hamroh bo'ladigan salqinlik hissi. Yod tanqisligi quruqroq, shikastlanishga va qizarishga moyil bo'lgan terida ham o'zini namoyon qiladi. Yod etishmasligi ruhiy salomatlikka ham ta'sir qiladi - bu element asab tizimining faoliyatini qo'llab-quvvatlaydi, fikrlashni tinchlantiradi va yaxshilaydi, bolaning intellektual rivojlanishiga ta'sir qiladi.
Uzoq muddatli yod tanqisligi deb ataladigan sababdir. kattalardagi guatr. Bu qalqonsimon bezning kengayishi belgilaridan biri bo'lib, bu elementni o'zlashtira olishi uchun hajmi oshishi kerak. Homilador ayollarda juda kam yod homilaga qaytarilmas miya shikastlanishiga olib kelishi mumkin.
Faol turmush tarzini olib boradigan va sog'lom ovqatlanadigan odamlar yod tanqisligi haqida shikoyat qilmasliklari kerak. Shunisi e'tiborga loyiqki, ba'zi sabzavotlar, masalan, gulkaram, soya va karam, oziq-ovqatdan yodning so'rilishini kamaytiradigan moddalarni o'z ichiga oladi. Xom sabzavotlarda shunday bo'ladi, pishirilgan sabzavotlar esa bu moddalarning tarkibini 30% gacha kamaytiradi.
Yodtarqoq element, minerallaridan — yodargarit Agl, lautarit Sa(YU3)2 lar tarkibida, magma va choʻkma togʻ jinsida uchraydi. Yod togʻ jinslaridan suv taʼsirida yuvilib ajraladi va organizmlarda yigʻiladi. Masalan, suv oʻtlarida (ularning kulida) Yod miqdori 0,5% gacha boʻladi. Yod ning asosiy manbai okean suvlaridir (1l suvda oʻrtacha 5-10~5 g). Yod organik moddalarda oson yigʻiladi. Sanoat miqyosida Yod neft va gaz konlaridan ular bilan birga chiqadigan yoʻlakay suvlar va yer osti issiq shoʻr suvlari (0,01—0,1 kg/m3), selitra qat-lamlaridan (1% gacha) olinadi. Suyuqlanish temperaturasi 113,5°, qaynash temperaturasi 184,35°; qattiq Yod ning zichligi 4,94 g/sm3, suyuq Yodniki 3,96 g/sm3.
Ammiakning suvdagi eritmasi bilan portlovchi modda — azot yodid Nl3 hosil qiladi.
Yod olishda neft va gaz konlari (quduqlari)dan chiqqan yoʻlakay suvlar, yer osti issiq shoʻr suvlari, dengiz suvoʻtlari hamda natriyli selitra olishda ajralgan natriy yodatga boy eritma xom ashyo sifatida xizmat qiladi. Yod, asosan, 3 usulda olinadi: 1) sorbent va ionitlarni boyitib; 2) yodli suv oʻtlarini kuydirib; 3) havo yordamida ajratish va yutilish (Mas, NaOH eritmasi va sorbentlarda) usullari.
Oʻzbekistonda Yod tarkibida 15—40"’/l Yod boʻlgan neft quduklari va yer osti shoʻr suvlaridan havo yordamida ajratish va yutilish usullarini qoʻllab olinadi. Bu suvlarda Yod, asosan, yodid, yodat va organik birikmalar holida uchraydi. Yod li suvlarni kislotali (H2SO4 yoki NS1) sharoitda (rN=2,5+3,5) oksidlovchilar (Cl2, NaNO2 yoki kalsiy gipoxlorit, natriy gipoxlorit) eritmasi va b. ishtirokida Yod birikmalarining suv tomchilariga (60—75°da) bosim ostida xavo yuborib, Yod havoga erkin holda oʻtkaziladi. Bunday sharoitda havoga qisman vodorod yodid kis-lotasi ham oʻtadi.
Havoga ajralgan 12 suvli sharoitda sorbentlar yordamida (Mas, 20—25 g/l gacha natriy ishqori eritmasida) boyitiladi.
Yod ga boyitilgan ishqor eritmasini neytrallab, kislotali (H2SO4) sharoitda oksidlovchilar (Mas, Cl2, NaNO2, K2Crj07 va h.k.) ishtirokida elemen-tar Yod (Yod pastasi) ajratib olinadi.
Neft bilan birga chiqadigan oqova suvlar, yer osti issiq shoʻr suvlaridan olingan Yod tarkibida qisman organik birikmalar ham boʻlganligi uchun uni sublimatsiya yoki sanoat sharoitida (125—140° da) konsentrlangan H2SO4 bilan tozalanadi.
Selitra sanoatidan chiqqan NaIO3 eritmasidan elementar Yodʼ olish uchun eritmaga SO2 bilan ishlov beriladi.
Suv oʻtlarida Yod juda oz miqdorda boʻlganligi sababli, ularni avval yoqiladi, boyitilgan kulni suvli eritmaga oʻtkazib, eritmaga oksidlovchilar taʼsir ettiriladi.
Yod va uning birikmalari, asosan, tibbiyotda qoʻllaniladi. Yod eritmasi bakteriya va mikroblarga karshi kurashish xossasiga ega boʻlib, uni shi-kastlangan terini davolashda, Yod ning kaliy va natriyli tuzlari Yod yetishmasligi natijasida kelib chiqadigan kasalliklarda, Mas, buqoq, asab kasalliklari, semirish, aql zaifligi, turli yukumli kasalliklarda qoʻllaniladi. Bu kasalliklarning oldini olish uchun yodlangan osh tuzini isteʼmol qilish zarur. Hozirgi kunda respublikamizda yodni yer osti issiq suvlaridan ajratib olish texnologiyasi Surxondaryo viloyatida va Fargʻona vodiysida yoʻlga qoʻyilgan. Kristall holdagi Yod dan kaliy yodid olinadi. Xoʻjaikon tuz zavodi (Surxondaryo)da osh tuzini sanoat miqyosida yodlanadi.
Yod anorganik (YodI, KYU3 va h.k.) va organik sintezda, analitik kimyoda (yodometriya), radiatsion kimyoda, fotografiyada, sof holdagi metallar (Ti, Zn), oʻta nur sezgir moddalar, maxsus motor yoqilgʻilari olishda, antidetonator sifatida, qutblanish xossasiga ega boʻlgan maxsus shishalar olishda, kumush yodat esa bulutdagi suvning kristallizatsiya markazini hosil qilishda qoʻllaniladi. Vodorod va kislorod aralashmasiga atigi 0,002% Yod bugʻi qoʻshilsa, portlash xossasi yoʻqoladi.