Kirish, fonetik sath, leksik-semantik sath

Mustaqil o‘zlashtirish uchun

Rimliklar bahsi

Darsliklar har doim ham sevimli bo‘lavermaydi. Lekin rus olimi Aleksandr Aleksandrovich Reformatskiyning rus tilidagi “Tilshunoslikka kirish” kitobi, mana, bir necha talabalar avlodining sevimli darsligiga aylanib qolgan va shunga munosib ham. Uning til birliklari tavsifi bag‘ishlangan bir parchani keltirish bilan fikrimizni asoslaymiz.

“Til strukturasiga qanday birliklar kirishini aniqlash uchun quyidagi tahlilni keltiramiz: ikki nafar rimlik “kim eng kichik jumla ayta oladi” degan masalada bahslashib qolishibdi. Shunda biri debdi:

• 
  Eo rus (“Men qishloqqa!”). Ikkinchisi debdi:
  
• 
  I (“Boraver”)!
  

Bu eng kichik, shu bilan birga, barcha jumlalarga xos belgilarga ega bo‘lgan to‘la ma’nodagi tugal jumla. Xo‘sh, bu jumlaning elementlari qaysilar?

1. 
   [i] – fonemaning nutqiy varianti, quloq bilan eshitiladi, i harf sifatida ko‘z bilan ko‘rilib, o‘qiladi;
   
2. 
   i – o‘zak (umuman olganda, morfema), qandaydir tushunchani ifodalaydigan element, birlik;
   
3. 
   i – muayyan hodisani anglatuvchi so‘z (buyruq maylidagi, ikkinchi shaxsdagi, hozirgi-kelasi zamon fe’li);
   
4. 
   i – axborot mazmuniga ega bo‘lgan shaxsi aniq, yig‘iq, sodda gap.
   

Kichkinagina “i” da tilning barcha birliklari mujassam: 1) fonema; 2) morfema; 3) leksema; 4) sintaktik qurilma.

Tilda shundan boshqa xildagi narsa yo‘q bo‘lishi ham mumkin emas.

Nega olim til strukturasini tushuntirish uchun aynan shu misolni keltirdi. Tilda miqdor emas, balki sifat rol o‘ynaydi. Demak, til miqdoriy emas, balki sifatiy birliklardan iborat. Sifat esa vazifa, funksiya demakdir⁷.

Yo‘l-yo‘lakay bajarish uchun

O‘zbek tilida ham o‘zida tilning barcha birliklarini mujassamlashtirgan eng kichik birliklarni aniqlang.

Shunday qilib, fonema, morfema, leksema va qolip lisoniy birlik bo‘lsa, tovush, qo‘shimcha, so‘z, so‘z birikmasi va gap esa nutqiy birlikdir. Ma’lum bir qolip asosida vujudga kelgan birliklar hosila termini bilan ham nomlanadi.

Lisoniy va nutqiy birliklarning o‘zaro munosabati va o‘ziga xos belgilariga doir fikrlarni jadvalda quyidagicha berish mumkin (6- jadval):

6. 
   jadval
   

BORLIQ
TIL
LISON	ME’YOR	NUTQ
Fonema		Tovush
Morfema		Qo‘shimcha

⁷ Энциклопедия. Языкознания. – Москва, 2001. – С. 30

Leksema		So‘z
Qolip		Hosila (yasama so‘z, so‘z birikmasi, gap

Demak, lisoniy va nutqiy birlik o‘zaro quyidagi dialektik munosabatda bo‘lsa (7-jadval):

6. 
   jadval
   

LISONIY BIRLIК	NUTQIY BIRLIК
Umumiylik	Alohidalik
Mohiyat	Hodisa
Imkoniyat	Voqelik
Sabab	Oqibat

bir vaqtning o‘zida, quyidagi qarama-qarshi belgilarga ham ega bo‘ladi (8-jadval):

6. 
   jadval
   

LISONIY BIRLIК	NUTQIYBIRLIК
Moddiylikdan xoli	Moddiylikka ega
Cheklangan	Cheksiz
Ijtimoiy	Individual
Barqaror	O‘tkinchi

Savol va topshiriqlar

1. 
   Lisoniy birliklarнинг qanday turlari bor?
   
2. 
   Eng kichik lisoniy birlik va uning nutqiy voqelanishi nima?
   
3. 
   Morfema va qo‘shimchaning farqi nimada?
   
4. 
   Leksema va so‘zning farqi nimada?
   
5. 
   Qolip va hosila tilshunoslikda qanday tushuniladi?
   
6. 
   Hosila birliklar qaysilar?
   
7. 
   Biror matnni olib, unda qo‘llangan birliklarni lison va nutq bo‘linishi nutqtayi nazaridan tahlil qiling.