Kirish I. Bob. Hayvonlarning biosferadagi ro’li

II.BOB. HAYVONLARNING BIOSFERADAGI AXAMIYATI.
2.1. Hayvonlarning inson hayotidagi axamiyati
Hayvonlarning tabiatdagi ahamiyati. Tabiatda hayvonlar ham, o’simliklar kabi katta ahamiyatga ega. Hayvonlarning hayoti o’simliklar bilan bog’liq. Yashil o’simliklar o’txo’r hayvonlar uchun oziq bo’ladi. Ammo hayvonlar ham o’simliklar hayotida katta ahamiyatga ega. O’simliklarning o’sishi va ekinlarning hosildorligi tuproqning unumdorligiga bog’liq. Tuproq hosil bo’lishi jarayonida esa turli mikroorganizmlar bilan birga hayvonlar ham ishtirok etadi. Daraxtlardan to’kilgan barglar, kuz kelishi bilan qurib qolgan o’tlar turli xil bakteriyalar, zamburug’lar, bir hujayrali hayvonlar, har xil chuvalchanglar, hasharotlar va boshqalar uchun oziq hisoblanadi. Tuproq organizmlarining faoliyati natijasida o’simliklar qoldig’i maydalanadi, tarkibidagi organik moddalar parchalanib chiriydi va tuproqda boshqa o’simliklarninig o’sishi uchun zarur moddalar to’planadi.
Tuproqda yashovchi hayvonlar-yomg’ir chuvalchanglari, zaxkashlar, chumolilar, hasharotlar va ayrim sut emizuvchilar (kemiruvchilar, chumolixo’rlar) tuproqni aralashtiradi, yumshatadi, kislorodga boyitadi va unga suv shimilishini yaxshilaydi. Bundan tashqari, bir qancha hayvonlar gulli o’simliklarning changlanishida ishtirok etib, ularning hosildorligini oshirishga yordam beradi. Kungaboqar, grechixa, qoqio’t, sebarga kabi bir qancha o’simliklar faqat hasharotlar bo’lgandagina changlanadi. Ko’pchilik gulli o’simliklar hasharotlar yordamida changlanganida ancha yuqori hosil berishi ma’lum. Hayvonlar tabiatda sanitar vazifasini ham bajaradi. Bir qancha hayvonlar o’lgan hayvonlarning murdasini, o’simliklar qoldig’i, to’kilgan barglar bilan oziqlanib, ulardan er yuzini tozalaydi. Suvda yashovchi ko’pchilik hayvonlar suvni o’z ichagidan filьtrlab o’tkazib, o’ziga oziq topadi va suvni ifloslanishdan saqlaydi.
Hayvonlarning inson hayotidagi ahamiyati. Odamlar hayotida hayvonlar katta ahamiyatga ega. Odamlar qadimdan hayvonlarni ov qilib kun kechirishgan. Hayvon go’shti ibtidoiy odamlar uchun oziq-ovqat bo’lgan, ularning terisidan kiyim-bosh, suyaklaridan turli ov qurollari tayyorlangan. Ular hayvonlarni qo’lga o’rgatib, xonakilashtira boshlashgan. Itlar qo’lga o’rgatilgan dastlabki yovvoyi hayvon bo’lgan. Keyinroq odamlar cho’chqa, qoramol va parrandalarni xonakilashtirganlar. Hozirgi davrda ham inson hayotida hayvonlarning ahamiyati katta.
Uy hayvonlaridan oziq-ovqat mahsulotlari, sanoat uchun teri, jun va pilla oli nadi. Yovvoyi hayvonlar, xususan baliqlar, qisqichbaqasimonlar va mollyuskalar oziqovqat sifatida ishlatilishidan tashqari, dori-darmon va vitaminlar olishda foydalaniladi.
Ularning chiqindisidan tayyorlangan un chorva mollari ozuqasiga qo’shib beriladi yoki erga solinadigan o’g’it sifatida erga solinadi. YOvvoyi hayvonlarning terisidan kiyim tikiladi, pati, shoxi va suyaklaridan ham sanoatda foydalaniladi. YOvvoyi qushlar zararkunanda hasharotlar, sichqon va kalamushlarni qirqib, katta foyda keltiradi. Asalarilar qimmatli asal berish bilan birga, o’simliklarni changlatib, hosildorligini oshirishga katta hissa qo’shadi. Tut ipak qurtidan to’qimachilik sanoati uchun qimmatli xomashyo olinadi. Yirtqich va parazit hasharotlar qishloq xo’jaligi ekinlari zarakunandalariga qarshi kurashda insonning eng yaqin yordamchisi hisoblanadi. Hayvonlar orasida inson salomatligiga, chorva mollari va qishloq xo’jalik ekinlariga zarar keltiradigan turlari ham bor.
Ular ekinlarni eb, hosildorlikni pasaytiradi, oziq-ovqat qishloq xo’jalik mahsulotlari (teri, jun, yog’och) va ulardan tayyorlanadigan buyumlarni buzib, katta zarar keltiradi. Ko’pgina hayvonlar odam, chorva mollari va uy hayvonlarida parazitlik qilib, har xil kasalliklar keltirib chiqaradi. Ayrim hasharotlar va kanalar odam va hayvonlarga turli xavfli kasalliklar (vabo, bezgak, tif va boshqalar) ni yuqtiradi. Bir qancha hayvonlar: baqalar, dengiz cho’chqalari, kalamushlar, itlar, mushuklar, quyonlar, maymunlar, hasharotlar (masalan, drozofila pashshasi) va boshqalardan biologiya, tibbiyot, veterinariya, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalarda laboratoriya hayvonlari sifatida ilmiy maqsadlarda foydalaniladi.
Hayvonlar tomonidan chiqarilgan va qabul qilingan tovushlar yordamida qanday ma'lumotlarni uzatish mumkinligini aniqlang. Tirik mavjudotlarda axborot uzatishning asosiy usullarini tahlil qiling. Odamlar va hayvonlarning muloqot usullarida qanday farq borligini bilib oling. Bunday ibora bor: Axborot kimga tegishli - u dunyoga ega ... Nima uchun hayvonlar bir-biri bilan muloqot qilishlari kerak? Dushmanni eshitish yoki do'stni tan olish. Oziq-ovqat olish uchun. Nasllarni qabul qilish va himoya qilish. Hayvonlar bir-birlari bilan tovushlar, "imo-ishoralar" va yuz ifodalari bilan muloqot qilishadi. Mimikalarga tumshuqning jilmayishi yoki ochiq og'iz, ko'zlarning har qanday harakati, "imo-ishoralar" esa panjalar, dumlar, bosh va quloqlarning turli harakatlarini o'z ichiga oladi. G'azablangan, g'azablangan tovushlar va, ehtimol, tishlarning qichqirig'i odatda tahdidni ko'rsatadi, tinch va juda sokin tovushlar esa tinchlanishni anglatadi. Keng ochilgan ko'zlar, odatda, hushyorlikni anglatadi, lekin hayratlanishni ham anglatishi mumkin.
Mushuklarda dumining chayqalishi ham hushyorlikni anglatadi, tovuslarda esa, agar egasi qochib ketmoqchi bo'lsa, dumi buklanadi. Shimpanzelar muloqot qilish uchun boy yuz ifodasidan foydalanadilar. Masalan, tish go'shti ochiq bo'lgan qattiq siqilgan jag'lar tahdidni anglatadi; qovog'ini burish - qo'rqitish; tabassum, ayniqsa, til osilgan holda, do'stona munosabatdir; tishlar va tish go'shti ko'rinmaguncha pastki labning orqaga tortilishi - tinch jilmayish. Ona shimpanze lablarini burishtirib, bolasiga bo'lgan sevgisini izhor qiladi. Tez-tez esnash chalkashlik yoki xijolatni anglatadi. Shimpanzelar ko'pincha kimdir ularni kuzatib turganini payqasa, esnaydi. Hayvonlarning dumi ham ularning hissiy holatining ifodasidir. Mushuklar itni ko'rganda yoki janjal paytida uni "trubka" bilan ushlab turadilar va agar mushuk dumini chapga va o'ngga silkitsa, bu uning g'azablanganligini anglatadi. Itlarda, aksincha, dum egasi bilan uchrashganda, ulkan quvonchni bildiradi. Va o'zingizni aybdor his qilganingizda, it dumini tortadi. Men tadqiqot o'tkazdim va turli hayvonlar qancha tovush chiqarishi mumkinligini tahlil qildim. Ma'lum bo'lishicha, qurbaqalar eng kam ovoz chiqaradi - atigi 6 ta! Ammo qarg'alar hatto odamlarning ovoziga taqlid qilishlari mumkin, chunki ular 300 ga yaqin turli xil tovushlarni chiqaradilar. Hamma frazeologizmni biladi - "baliq kabi soqov". Lekin hatto baliq ham jim emas! Buni quyidagi videoni tomosha qilish orqali tasdiqlashimiz mumkin! Baliqlar turli xil va xarakterli tovushlarni chiqaradilar, ulardan suruvda muloqot qilish uchun foydalanadilar.
Ular chiqaradigan signallar baliqning holatiga, atrof-muhitga va ularning harakatlariga qarab o'zgaradi. Olimlar baliqning yo'talishi, aksirishi va xirillashi, agar suv harorati ular bo'lishi kerak bo'lgan shartlarga mos kelmasa, aniqladi. Baliqlar chiqaradigan tovushlar ba'zan g'o'ng'irlash, g'ichirlash, qichqirish, xirillash va xirillashga o'xshaydi (xususan, fanlarda), baliqlarda esa cinglossus - bu organ basslarini, qurbaqa xirillashini, qo'ng'iroq chalinishi va arfa tovushlarini eslatuvchi favqulodda tovushlar to'plami. . Hamma e'tiborini hayvonlar bir-birlari bilan uchrashganda darhol bir-birlarini hidlashga intilishlariga qaratdi. Aslida, bu erda g'ayrioddiy narsa yo'q, chunki bu birinchi qarashda ko'rinishi mumkin. Masalan, itlarda maxsus tarkibning hidini (sekretini) chiqaradigan maxsus bez mavjud. Biror kishi buni taniy olmaydi, chunki bizning hid spektrini aniqlash bo'yicha chegaralarimiz juda zaif, ammo itlar uchun bu qiyin emas.
Aynan mana shu bezning hidi itning identifikatsiya "kartasi" bo'lib, xuddi barmoq izlari kabi. Shunday qilib, itlar uchrashganda, ular bir-birlarini hidlashadi va sekretsiya hidi bilan kim bilan munosabatda bo'lishlarini aniqlaydilar. It bu hidni eslab qoladi va keyingi uchrashuvda u allaqachon hayvonlarning ilgari uchrashganini eslaydi. Itlar eng mashhur hayvonlardir, ular o'z mulklarini belgilaydilar va ular orqali o'tganlarning "avtograflari" ni tekshiradilar. Mushuklar ham hid signallarini qoldiradilar, lekin biz ular qachon paydo bo'lishini ko'rmaymiz.
Begemot o'z qarindoshlariga o'zining mavjudligi haqida juda o'ziga xos tarzda xabar beradi: u dumini u yoqdan-bu yoqqa silkitadi, axlatni ancha katta maydonga sepadi, shunda u begemotning burun teshigi balandligida atrofdagi o'simliklarga tushadi. Atrofimizdagi hayvonlar doimo muloqot qilishadi. Qarg'aning boshi bir tomonga egilib, qarindoshlarini u olib kelgan narsalarni tekshirishga taklif qiladi. Bulbulning trili ayolni juftlashish va keyingi ko'payish uchun jalb qiladi. Shamol olib kelgan hid, kimdir egallab olgan hududga kirib ketgan yirtqich yoki qarindoshni qo'rqitadi. So'zlar va ogohlantiruvchi belgilarsiz, hayvon hamma narsani tushunadi.
Ba'zida hayvonlar o'qiy olmaydigan odamlarga qaraganda ancha aqlli bo'lib tuyuladi ... Ko'rish, eshitish, odamning hidi hayvonlarda ma'lumot olish uchun shunga o'xshash organlardan sezilarli darajada past! Biroq, biz "qiyshayish"da eng zo'rmiz - hayvonlar dunyosidagi odamlar uchun mavjud bo'lgan yuz ifodalari faqat buyuk maymunlarda uchraydi. Hayvonlar odamlarga juda o'xshash - ular aqlli, ularning his-tuyg'ulari va istaklari ham bor. Va ular biz bilan turli yo'llar bilan muloqot qilishadi, lekin biz ularni eshitish uchun o'zimiz bilan bandmiz. Ular har xil - har xil shakl, har xil o'lcham, boshqa til, lekin ular umuman ahmoq emas. Ehtimol, biz odamlar juda aqlli emasmiz, chunki biz ularni tushunishga deyarli harakat qilmaymiz. Mushuk it bilan do'stlashadi, it o'rdak bolasiga g'amxo'rlik qiladi, karkidon zebrani botqoqdan qutqaradi - dunyodagi hamma narsa "yirtqich - o'lja" tushunchalari bilan o'lchanmaydi. Hayvonlarning tilini tushunib, siz bizning yovvoyi tabiatdagi o'rnimizni yaxshiroq tushunishni o'rganishingiz mumkin. Hayvonlarning muloqot tilini qanday tushunish mumkin? Nima uchun silovsinlar o'sadi? Chig'anoqlar nima haqida qichqiradi? Oq kitlar nima hushtak chaladi? Nega qarg'alar yig'laydi? Hayvonlar doimo bir-birlari bilan muloqot qiladilar, quvonch yoki tashvishlarini bildiradilar, niyatlarini baham ko'radilar. Ular qo'shnilarini xavf haqida ogohlantiradilar va kimdir suruvdan adashganligini tekshiradilar. Lekin hayvonlar nima haqida gapirayotganini qanday tushunish mumkin? Ularning tili biznikiga o‘xshayaptimi, inson? Hayvonlar qanday gapiradi? Odamlar hayvonlarning tilini hali tushunmaydilar, lekin agar siz diqqat bilan qarasangiz, hayvon bizga nimani aytmoqchi ekanligini tushunishingiz va taxmin qilishingiz mumkin. Hayvonlar gapira oladi lekin haqiqat bizga o'xshamaydi.
Agar inson dunyosida 6000 ga yaqin til ishlatilsa, hayvonot dunyosida yana ko'p tillar mavjud. Muhim va foydali narsalarni etkazish uchun hayvonlar eng kutilmagan hiyla-nayranglardan foydalanadilar: dumlarini chayqash, tishli tabassumni namoyish qilish. Duruş va tana tili Pozitsiya va tana harakatlarining tili, ehtimol, biz uchun hayvonlar o'rtasidagi eng tushunarli aloqa vositasidir. Ular chiqaradigan tovushlarni dekodlash ancha qiyin va qiziqarli. Tuyalar eng xushmuomala hayvonlar emas, lekin juftlashish davrida hamma narsa o'zgaradi. Erkak ayol bilan ovora bo'lsa, u tinmay gapiradi. Tuyaning ta'sirchan kattaligiga qaramay, u chiqaradigan tovushlar ko'proq qush hushtaklariga o'xshaydi. Uzoq vaqt davomida bunga ishonishgan tovushlar erkak chiqaradigan hushtak emas, balki tish g'ichirlashi. Ammo hozir biologlar bunga shubha qilmoqdalar. Tuyaning repertuarini va ular bilan qanday muloqot qilishini tushunish uchun hayvonlarni tomosha qilish emas, balki ularni diqqat bilan tinglash kerak. Rutting vaqti, ya'ni er-xotin uchrashish, ularni biologlar, bioakustikani o'rganish uchun eng muhim vaqt. Ularning vazifasi hayvonlarning tovushlarini yozib olishdir. Ba'zan ovoz yozish uchun mikrofon bilan soatlab turishga to'g'ri keladi. Yozuvni qayta ishlash ham shuncha vaqt va sabr-toqatni talab qiladi. Hayvonning vokal repertuarini yaratish uchun tovushlarni raqamlashtirish va tartiblash kerak. Zamonaviy dasturlar nafaqat yozuvni keraksiz shovqinlardan tozalashga, balki so'zlar hayvonlar alifbosida bo'lganidek, g'ichirlash, hushtak yoki o'pirishni ham ko'rishga imkon beradi. Grafik tasvirdan siz hayvon qanday tovushlar chiqarishini, qarindoshlariga nimani aytmoqchi ekanligini tushunishingiz mumkin.