Kirish I. Bob. Hayvonlarning biosferadagi ro’li

Sutemizuvchilar
Uzun dumli suv burguti
Gеpard, qoplon	qoplon
Irbis	qoraquyruq, jayron
Ko’k sug`ur	qoraquloq
Katta shomshapalak	qo’ng`ir ayiq
Ustyurt qo’yi, arkal	Hindaslxo’r
Xongul	qushlar
Shalpangquloq ko’rshapalak	Bizg`aldoq
qizilqum yovvoyi qo’yi	Birqozon
O’rta Osiyo qunduzi	Cho’l burguti
Malin	qizil g`oz
Mapxo’r	qirinqora
Mitti qo’shoyoq	qirg`iy, burgut
Olako’zan	qulon-baur
Silovsin	qum chumchug`i
Sirtlon	Kumoy
Tojik yoki Buxoro qo’yi	Sudralib yuruvchilar
Tyanshan qo’yi, arxar
Qushlar	Kapchabosh ilon
Boltayutar	Xеntog qurbaqasi
Burgut	Shtraux qurbaqasi
Jingilador, birqozon	Chipor
Ilon burgut	Echkеmar
Itolg`i	Baliqlar
Yo’rg`a tuvaloq
Kichik burgut	Bahri baliq
Kichik oqqush	Kichik kurakburun balig`i
Laylak	Marmar o’rdak
Lochin	Osiyo loyxo’ragi
Mallabosh lochin	Oqbosh o’rdak
Oq turna	Oq dumli suv burguti
Oqqush-oqqul	Oq laylak
suv qiyg`ir	Mo’ylov baliq, so’g`yon, qoziq shim
Torg`oq	Sirdaryo kurakburun balig`i
Tuvaloq	qilquyruq, katta kurakburun baliq

O`zbekistonda turi kamayib ketayotgan hayvonlarni muhofaza ostiga olish maqsadida «Qizil kitob» tashkil etildi. O`zbekiston «Qizil kitobi»ga jumhuriyatimizda, yashaydigan sutemizuvchilarning 22 turi, qushlarning 31 turi, sudralib yuruvchilarning 5 turi, baliqlarning 5 turi kiritilgan.
«O`zbekiston Qizil kitobi»ga kirgan hayvonlar: sutzmizuvchilardan katta shomshapalak, shalpangquloq ko`rshapalak, ko`k sug`ur, katta qo`shoyoq, qo`ng`ir ayiq, olako`zan, hind asalxo`ri, Turkiston kunduzi, sirtlon, silovsin, qoraquloq, malin, qoplon, irbis, gepard, xongul, jayron, marhur, Ustyurt qo`yi (arkal), Qizilqum yovvoyi qo`yi, Buxoro qo`yi, arxar; qushlardan ba`zilari — birqozon, oq va qora laylak, qizil, g`oz, oqbosh va marmar o`rdak, uzun va oq dumli burgut, qirg`iy burgut, cho`l burguti, burgut, boltayutar, qumay, lochin, itolg`i, oq turna, tuvaloq, kum chumchug`i va boshq; sudralib yuruvchilardan — xentog qurbaqaboshi, Shtraux qurbaqaboshi, echkemar, chipor kaltakesak, kapcha ilon (Turkiston kobrasi); baliqlardan—bahri baliq (bak), qilquyruq (katta kurakburun baliq), kichik kurakburun, Sirdaryo kurakburun balig`i, mo`ylov baliq (so`g`yon).

1-rasm. Mushuksimonlar:
1 - yo’lbars; 2 - arslon; 3 - gepard; 4 - yaguar.




2-rasm. Bo’risimonlar:
1 - yenotsimon it; 2 – chiyabo’ri; 3 – bo’ri; 4 - tulki.





3-rasm. Kemiruvchi sutemizuvchilar:
1 - uy sichqoni; 2 - ko’k sug’ur; 3 - sariq yumronqoziq; 4 - tolay tovushqoni; 5 - kulrang kalamush; 6 - ondatra.

4-rasm. Yirtqich qushlar:

1 – kalxat; 2 – miqqiy; 3 – burgut; 4 – qirg’iy; 5 – tasqara; 6 – ukki.

Hayvonlarni muxofaza qilishda qo’riqxonalar, buyurtmaxonalar tabiat bog’lari pitomniklarning roli va ahamiyati.
QO’RIQXONALAR O’RNI VA AHAMIYATI
Qo’riqxona nima? Qo’riqxona- bu akvatoriya yoki territoriya, xo’jalikdan butunlay ajratilgan yer maydoni bo’lib hisoblanadi. Qo’riqxonalar- tabiatning ilmiy laboratoriyalari bo’lib, u erda tabiat rivojlanish qonuniyatlarining murakkab tekshirishlari va kuzatishlari o’tkaziladi.
Qo’riqxonalarda ayrim hayvon zotlari va o’simlik turlari o’rganiladi, hamda bu yerda insonning har qanday ta'siri umuman ta'qiqlanadi.
O'zbekistonda, birinchi Qo’riqxona- 1929 yilda Turkistonning ğarb qismida tashkil qilingan bo’lib, 8000 gektar (ga) maydoniga ega. Keyinchalik yer maydoni 15600 ga kengaytirilgan. U hozirda Zomin nomini olgan.
Ikkinchi Qo’riqxona - 1941 yilda_Orol daryosi qirğoqlarida tashkil etilgan bo’lib, 300000 gektar (ga) maydoniga ega.
Uchinchi Qo’riqxona - 1947 yilda Toshkent oblastiningOhangaron va Parkent tumanlari atrofida tashkil qilingan bo’lib, maydoni 22000 gektardan 35686 ga kengaytirilgan va hozirda Chotqol nomi bilan ataladi.
1961 yilda O'zbekiston Fanlar Akademiyasining Qo’riqxonasi tashkil qilindi, hozirda Surhondaryo Qo’riqxonasi deyiladi.
1971 yilda respublikada 3 ta Qo’riqxona: Qoraqalpoqda- Baday Qo’riqxonasi, Buhoroda- Qorako’l va Qizilqum Qo’riqxonasi tashkil qilingan.
1975 yilda yana 4 ta Qo’riqxonalar tashkil etildi. Vardanzi (Buhoroda), Nurota (Nurotada), Qizilqum (Qashqadaryoda), Zarafshon (Samarqandda).
1976 yilda Qashqadaryoda Miroqchi Qo’riqxonasi , 1977 yilda Jizzaxda Arnasoy, 1978 yilda Farg’onada Abdusamat, 1986 yilda Surhondaryo Qo’riqxonasi tashkil etilgan, yer maydoni 245002 gektarga ega, uning tarkibiga Orol Payğambar Qo’riqxonasi qo’shildi.
Zomin tog'-o'rmon davlat qo'riqxonasi
1926-1959-yilda tashkil etilgan. Maydoni 26840 gektar Jizzax viloyatida joylashgan. Archazorlar, noyob o'simliklar va u yerda yashovchi hayvonlar: tog' echkisi, tog' qo'yi, oq tirnoqli ayiq, qushlar, suvdagi baliqlar muhofaza qilinadi.
Chotqol tog’ - o’rmon davlat qo 'riqxonasi
O'zbekistondagi eng yirik qo'riqxona bo'lib, 1947-yilda tashkil qilingan, hozirgi maydoni 451,6 km². O'simlik dunyosida 1100 dan ortiq daraxt va butalar turi bor. Qoyalarda 2 tur archa o'sadi, daryolar bo'ylari qarag'ayzorlar bilan qoplangan, qo'riqxona hayvonlarga boy. Bu yerda Sibir tog' echkisi, to'ng'iz, Turkiston silovsini, oq tirnoqli ayiq, tulki, Menzbir sug'uri, jayra, relikt yumronqoziq, irbis va turli qushlar qo'riqlanadi. Ugam-Chotqol tabiiy milliy bog'i 1990-yil tashkil etilgan, maydoni 5746 km².
Nurota tog '-yong 'oq qo 'riqxonasi Navoiy viloyatining Forish tumanida Nurota tog'larining shimoliy yonbag'irlarida 1975-yili noyob hayvon turi Seversev qo'ylarining populyatsiyasini saqlash va yong'oq turlarini himoya qilish maqsadida tashkil etilgan. Bu yerda 900 ga yaqin o'simlik turlari uchraydi, ularning ayrimlari endemik: Viktoriya, Korolkov, Velikiy lola turlari, Yelena chinniguli, Suvorov piyozi, poyali piyoz, Seversev ungeriyasi, daraxtsimon o'simliklar asosan soylar bo'yida uchraydi. Bu yerda asosiy o'rmon hosil qiluvchi turlarga yong'oq, yovvoyi o'rik, olxo'ri, olma, tut, tol, teraklar, qayrag'och toshloq yonbag'irlarda xandon pista va Buxoro bodomi o'sadi. Maydoni 17752 km².