Kirish L. Bob. Turkiy tillar haqida umumiy tushuncha

2.2. Qirg`iz tili haqida umumiy ma’lumot va kelishik shakllarining o`ziga xos xususiyatlari.
Qirgʻiz tili (кыргыз тили, قىرعىز تئلى) Qirgʻizistonda davlat tili, turkiy til (qipchoq tili guruhiga mansub). Qirgʻiz tilida 5 million kishi muloqot qiladi, koʻpchiligi Qirg'iziston hududida istiqomat qiladigan etnik qirgʻizlardir.
Qirgʻiz tili — turkiy tillarning qirgʻiz-qipchoq guruhiga mansub tillardan, Qirgʻiziston Respublikasining davlat tili. Asosan, Qirgʻi-zistonda, shuningdek. Oʻzbekiston, Tojikiston, Qozogʻiston, Xitoy, Afgʻoniston, Rossiya Federatsiyasi, Pokiston va boshqa Hududlarda tarqalgan. Qirgʻiz tilida soʻzlashuvchilarning umumiy soni 2,5 mln. kishidan, Qirgʻizistonning oʻzida 2 mln. 330 ming kishidan ortiqroq (oʻtgan asrning 90-yillari oʻrtalari). Qirgʻiz tili 2 ta: shim. va jan. lahja guruhlariga boʻlinib, bu lahjalar, asosan, fonetika va leksika sohalarida oʻzaro farqlanadi; ayni jihatlari bilan boshqa turkiy tillardan ham ajralib turadi. Janubiy lahjaga oʻzbek tilining taʼsiri kuchli.⁸
Qirg`iz tilining fonetik xususiyatlari: 8 ta qisqa unli fonemaga qarama-qarshi 8 ta choʻziq unlining mavjudligi, singarmonizmning izchil saqlanishi. soʻz boshida j (jon soʻzidagi) undoshining (boshqa turkiy tillardi y yoki j) qoʻllanishi va boshqa Morfologik belgilari boshqa turkiy tillardagiga oʻxshash. Singarmonizm mavjudligi tufayli affikslarning fonetik variantlari koʻp. Qirgʻiz adabiy tili shim. lahja asosida shakllangan boʻlib, uning leksikasida sof qirgʻizcha va turkiy soʻzlar qatlamidan tashqari moʻgʻul, rus, arab va eroniy tillardan oʻzlashgan soʻzlar ham mavjud.⁹
Qirgʻiz milliy yozuvi dastlab, 1924-yilda arab alifbosi asosida, 1926-yildan lotin grafikasi asosida yaratilgan; 1940-yildan esa rus grafikasi asosidagi qirgʻiz yozuvi joriy etilgan. Qirg'iz tilshunosligining keyingi taqdiri I. A. Batmanov, K. Bakeev, kabi olimlarning qo'lida edi.
U.Baktybaev, K. K. Yudahin, J. Shukurov, T. Aktanov, U. Asylbekov, H. Karasaev va boshqalar. 1939-40 yillarda a I. A. Batmanovning kichik asari nashr etildi. U nutq qismlarini tasniflashga, o'rganishga bag'ishlangan edi sintaktik kontekstning qirg'iz tilidagi usullari, shuningdek, "qirg'iz tili grammatikasi" 3 qismdan iborat. K. Bakeev, U.Baktybaevning morfologiyaga bag'ishlangan nashrlari va T. Aktanov va U. Asilbekovning asarlari qirg'iz tili sintaksisiga oid masalalarni qamrab olgan. 1940 yilda Moskvada K. K. Yudahinning "Qirg'izcha-ruscha lug'ati" nashr etildi. Ushbu lug'at 25 mingga yaqin so'zlarni o'z ichiga olgan. 1944 yilda H. Karasaev, J. Shukirov va K. K. Yudahin tuzgan va 40 ming so'zdan iborat bo'lgan "Ruscha-qirg'izcha lug'at" nashr etildi.¹⁰
Endi qirg'iz tilshunosligi bo'limlaridan birini faol rivojlantirish jarayoni mavjud - leksikografiya. Leksikografik ishlarning davomi sifatida 1940-yillarning 40-yillarida, 1957 yilda «Ruscha-qirg'izcha lug'at»K. K. Yudahin tomonidan nashr etilgan. 1965 yilda «Qirg'izcha-ruscha lug'at» ning ikkinchi nashri qayta ko'rib chiqilgan va to'ldirildi, nashr etildi va 1967 yilda K. K. Yudahin SSSR Davlat mukofotiga sazovor bo'ldi, bu a qirg'iz tilshunosligida katta yutuq H. Karasaev tomonidan yozilgan «Imlo lug'ati» qayta-qayta nashr etildi. A olimlar guruhi qirg'iz tilining sinonimlari, antonimlari va omonimlari lug'atini nashr etdi. Juda ko'p atamashunoslik sohasida ishlar olib borilgan va shu kungacha 120 dan ortiq terminologik lug'atlar nashr etilgan.«Qirg'iz tilining izohli lug'ati» 1969- yilda nashr etilgan. Bu juda katta muvaffaqiyatga erishmadi.¹¹faqat leksikografiya uchun, umuman qirg'iz tilshunosligi uchun ham. 1984 yilda 1-chi to'ldirilgan jild tushuntirish lug'ati qayta nashr etildi. Akademik A. Akmataliyevning umumiy tahriri ostida ushbu lug'at qayta ishlangan, yangi so'zlar bilan yangilangan va 2010 yilda bir guruh olimlar uni yana nashr etishgan. Qirg'iz tilshunosligining eng katta yutuqlaridan biri bu A. Saspaevning "Xitoy-qirg'iz lug'ati" dir. keng jamoatchilik tomonidan e'tirof etildi. 55 mingdan ortiq so'zlardan tashkil topgan ushbu lug'at yilda nashr etilgan. 2003 yil sobiq prezident A. A. Akaev buyrug'i bilan xitoylik professor Xu Zhen Xua va qirg'izistonlik professor S. Zh. Musaev muharrir bo'lgan. Ushbu lug'at birida tuzilgan birinchi lug'atlardan biri sifatida yuqori baholandi. Sobiq SSSR tarkibidagi turkiyzabon mamlakatlarning turkiy tillari. Yosh tilshunoslar lug'atlarni yaratishga harakat qilishadi.2009 yilda 33 ming so'zdan iborat «Qirg'izcha-forscha lug'at» (qirgizcha-farcy sozdugu) N. K. Baltabaev nashr etilgan. Qirg'iz jamiyatida amalga oshirilayotgan demokratik qayta qurish, liberal ichki va tashqi siyosat o'z ta'sirini o'tkazmoqda qirg'iz tilini rivojlantirish bo'yicha. Chet el so'zlari tobora ko'payib bormoqda til leksikasi. Ushbu so'zlarning aksariyati qirg'iz tiliga tarjima qilinmagan, ular xuddi shunday ishlatilgan hech qanday fonetik o'zgarishsiz o'z tillari. Shunday qilib, yangi xorijiy so'zlarning lug'atini tuzish muammosi paydo bo'ldi. 2012 yilda professor S. J. tahriri ostida bir guruh mualliflar. Musayev «Ruscha qirg'izcha xorijiy so'zlar lug'ati» ni nashr etdi. Qirg'iz tilining morfologik tuzilishini o'rganish davom etmoqda, xususan nutq qismlari va grammatik kategoriyalar tasnifi. Grammatikasi bo'yicha intensiv ish natijasida monografik tadqiqotlar quyidagi asarlari nashr etilgan: “Qirg'izlarda o'tgan zamon shakllari til ” B. O. Oruzbaeva,“ Qirg'iz tilidagi ism ” K. D. Diykanov, “Qirg'iz tilidagi taqlid so'zlar” til, S. M. Xudaybergenovning “ Qirg'iz tilidagi olmoshlar “, “ Qirg'iz tilidagi sifat”
B. Umotaliyeva, "Qirg'iz tilidagi raqamlar" N. Chechebaeva, "Qirg'iz tilidagi qo'shimchalar" S. A. Davletov, "Qirg'iz tilidagi ergash gap", A. T. Tursunovning "Qirg'iz tilidagi kesimlar" til S.Imanaliyev, ‘Qirg'iz tilidagi modal so'zlar”
N. Sharsheev, “ Harakatlar nomlari. Qirg'iz tili “ muallifi B. Toychubekova va boshqalar. Sintetik, analitik, semantik lotin bo'yicha maxsus tadqiqotlar usullar B.M.Yunusaliev, B.O.O’ruzbaeva, S. M. Kudaybergenov asarlarida bag'ishlangan. Shubhasiz, so'zni shakllantirish muammolari, nutqni tasniflash qismlari, nutqning bir qismidan boshqasiga o'tish, konversiya, transpozitsiya qo'shimcha o'rganishni talab qiladi. Sintaktik modellashtirish muammolari, sintaksisning paradigmatik, hosilaviy modellarini aniqlash, ba'zi masalalar sintaktik semantikani professor S.J. MusaYev o'zining "Strukturaviy va funktsional turlari va kesim yasash semantikasi”(Moskva, 1983) va “Paradigmatik turkum turlari monografiyasida.<12 1990-yillarda qirg'iz tilshunoslarida matn lingvistikasi, lingopoetika kabi yangi yo'nalishlarda tadqiqotlar boshlandi. Ushbu masalalarga oid birinchi ishlar: "Matnni tashkil qilishning til vositalari", "Matnda integratsiya" T. S. Marazikov, B. Usubaliyevning "Badiiy matnni lingvistik jihatdan o'rganish", S.ning "Semantika va matnning tuzilishi". Omuralieva, "So'zning poetikasi", A. Abdukarimovaning "Linguopoetika: holati va muammolari", "Matn: pragmatikasi, tuzilishi”tomonidan S. Zh. Musaev. Ushbu tadqiqotlarda qirg'iz tilidagi matnlarning namunalari chuqur tahlil qilingan. Matnning lingvistik mohiyati, uning poetikasi, tuzilishi, semantikasi, funktsiyasi, uslubi va matn bilan birlashishi o'rganiladi. Hozirgi kunda ba'zi tilshunoslar ushbu yo'nalishdagi tadqiqotlarni davom ettirmoqdalar, xususan D. Kenjhebaev, Z. Qorayeva tarjima muammosi. Qirg'iz tili tarixini turkologik jihatdan o'rganishdagi yutuqlar muhim. Asarlarida boshqa turkiy tillar qatori qirg'iz tilining tarixi ham yoritib berilgan B. M. Yunusaliev “Qirg'iz leksikologiyasi”, “Qirg'iz dialektologiyasi”. Ushbu turdagi tadqiqotlar I. A. tomonidan ham olib borilgan. Batmanov, S. Sidiqov, G. Bakieva, N. Beyshekeev, J. Muqanboev, T. Axmatov va boshqa ko'plab tilshunoslar. Qadimgi turkiy yodgorliklarning yozma tilini, ularning qirg'iz tili bilan aloqalarini chuqur o'rganish “Yenisey qadimiy turkiy yozma yodgorliklari tili”, “Zamonaviy va qadimiy Yeniseyka” , I. A. Batmanovning “ Orxon-Yenisey matnlari” , Ch. “Qirg'iz epigrafiyasi”.
J. Jumagulov. Qiymat qirg'iz tilining tarixiy muammolarini hal qilish bo'yicha bunday tadqiqotlar bebahodir. Olimlar izlashni davom ettirmoqdalar va qadimiy turkiy yodgorliklarni tahlil qilish. Ba'zi epigrafik yodgorliklar Tuva, Talas va boshqa viloyatlarda topilgan. Ushbu topilmalar natijasida “O'rta Osiyo va janubdagi turkiy tillarning tarixi Sibir “ , “Qadimgi lahjalar va ularning zamonaviy tillarda aks etishi” nashr etilgan. Ushbu tadqiqotlar qirg'iz adabiy tilining rivojlanishining, shakllanishining tarixiy jarayonini o'rganishning ilmiy asoslari milliy qirg'iz tili va uning boshqa turkiy tillar qatoridagi o'rni. O'rta asr tarjimalari Qirg'iz tiliga kiritilgan yodgorliklar, T. K. Ahmatov, S. Sudukov, I. Abduvaliyev, T. Tokoyev, I. Sultonaliyev, R. Konurbayeva alohida e'tiborga loyiqdir. O'rta maktablarda va universitetlarda qirg'iz tilini o'qitish bo'yicha ko'plab maxsus tadqiqotlar mavjud, A. Osmonqulov, K. K. Sartbaev, B. Omuraliev, J. Chymanov. Muayyan miqdordagi tajriba va qirg'iz tilini taqqoslab o'rganish mumkin va bir-biriga bog'liq emas tillar, ikki tillilikning turli jihatlarini o'rganish. Ushbu yo'nalishda O.V.Zaharova, K. S. kabi olimlar. Chonbashev, V. D. Skirdov, J. K. Sidiqov, A.Bekbalaev, K.Zulpukarov, M.J.Tagaev, Sh.K. Qodirova, Z. Derbisheva, G. Jamasheva, S.Z.Sodiqova va boshqalar tadqiqot bilan shug'ullanmoqdalar. Qirg'iz tilining onomastikasi va uning toponimika kabi bo'limlari bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar natijasida, antroponimika, etnonimika D. Isayev, K. Konkobayev, A. Boronov, Sh. Japarov va boshq nashr etilgan. Ushbu asarlar qirg'iz tilidagi etimologiya, ismlarning tarixiy semantikasini o'rganishga bag'ishlangan til. Qirg'iz tili davlat maqomi to'g'risidagi qonunni amalga oshirish uchun nutq madaniyati bo'yicha bir qator tadqiqotlar, adabiy me'yor, terminologik tizim olib borildi, natijada B. O. Oruzbayyeva, T. K. tomonidan ishlab chiqarilgan asarlar yaratildi. Ahmatov, J. Duysheyeva, A. Biyaliyev, S. J. Musayev. Ch. Nomidagi Til va adabiyot instituti. Aytmatov Milliy Fanlar Akademiyasida o'ynaydi nazariy va amaliy masalalarni hal qilishda, qirg'izlarning tadqiqotlarini muvofiqlashtirishda tashkilotda katta rol o'ynaydi til. Ularning tashabbusi bilan shu kungacha qirg'iz tilini o'rganish davom etmoqda ..¹³ Qirg’iz tilining fonetik xususiyatlari: 8 ta qisqa unli fonemaga qarama-qarshi 8 ta choʻziq unlining mavjudligi, singarmonizmning izchil saqlanishi. soʻz boshida j (jon soʻzidagi) undoshining (boshqa turkiy tillardi y yoki j) qoʻllanishi va boshqa Morfologik belgilari boshqa turkiy tillardagiga oʻxshash. Singarmonizm mavjudligi tufayli affikslarning fonetik variantlari koʻp. Qirgʻiz adabiy tili shim. lahja asosida shakllangan boʻlib, uning leksikasida sof qirgʻizcha va turkiy soʻzlar qatlamidan tashqari moʻgʻul, rus, arab va eroniy tillardan oʻzlashgan soʻzlar ham mavjud. Qirgʻiz milliy yozuvi dastlab, 1924 yilda arab alifbosi asosida, 1926 yildan lotin grafikasi asosida yaratilgan; 1940 yildan esa rus grafikasi asosidagi qirgʻiz yozuvi joriy etilgan. Ad. Yunusaliyev B. M., Kirgizskaya leksikologiya, Frunze, 1959; Batmanov I.A., Sovremenniy kirgizskiy yazik, vip. 1, Frunze, 1963; Baskakov N. A.. Vvedeniye v izucheniye tyurkskix yazikov, 2-izd., M., 1969; Kirgizsko-russkiy slovar (sost. K.K.Yudaxin), M„ 1965. Qirgʻiz tili 1924—1927-yillarda arab alifbosida asosida yozilgan. 1927—1941-yillarda esa lotin alifbosiga asoslangan. 1935-yillarda qirgʻiz tilining alifbosini kirill alifbosiga oʻtkazish haqida birmuncha muzokarakar boʻlgan va 1941 yidan kirill alifbosiga oʻtgan. Ad. Yunusaliyev B. M., Kirgizskaya leksikologiya, Frunze, 1959; Batmanov I.A., Sovremenniy kirgizskiy yazik, vip. 1, Frunze, 1963; Baskakov N. A.. Vvedeniye v izucheniye tyurkskix yazikov, 2-izd., M., 1969; Kirgizsko-russkiy slovar (sost. K.K.Yudaxin), M„ 1965.¹⁴ Qirgʻiz tili 1924—1927-yillarda arab alifbosida asosida yozilgan. 1927—1941-yillarda esa lotin alifbosiga asoslangan. 1935-yillarda qirgʻiz tilining alifbosini kirill alifbosiga oʻtkazish haqida birmuncha muzokarakar boʻlgan va 1941 yidan kirill alifbosiga oʻtgan.